زریاب‌خویی و راهبری به جهان فلسفه

هنگامی که صحبت از اثری فلسفی به میان می‌آید، انتظارِ خواندن کتابی مملو از اصطلاحات سخت می‌رود؛ تصوری که بسیاری از خوانندگانِ نوآموز آثار فلسفی را همان اولِ کار از این راه فراری می‌دهد. اما نویسندگانی وجود داشته‌اند که با نثر خاصِ آثار خود، برای دهه‌ها پلی میان مخاطبانِ تازه‌وارد و دنیای پر رمز و راز فلسفه بوده‌اند. این نویسندگان البته گاه بخت این را یافته‌اند که مترجمانی زبردست، صدای رسای آثارِ آنان برای ذهن‌های ملل دیگر بشوند. 

در ایران دو کتابِ «لذات فلسفه» و «تاریخ فلسفه»، شناخته‌شده‌ترین گواه برای اثبات این ادعاست. هر دو اثر در سال‌های پایانی از بیستمین دهۀ قرن بیستم در ایالات متحدۀ آمریکا منتشر شدند. نویسندهٔ لذات فلسفه و تاریخ فلسفه، ویل دورانت بود که آن سال‌ها رؤیای نگارش «تاریخ تمدن» را در سر می‌پروراند. مترجم دو اثرِ اول هم عباس زریاب خوئی بود از قضا امروز زادروز اوست. گفتنی است هر دو اثر با وجود گذشتِ بیش از متوسط شش دهه از زمان انتشار، سی‌بار تجدید چاپ شده‌اند. 

ویل دورانت در سال 1926 میلادی (1305 خورشیدی) تاریخ فلسفه را نوشت. کتابی که از افلاطون تا متفکران دههٔ بیست ایالات متحده را دریرمی‌گیرد. نویسندۀ تاریخ فلسفه در سراسرِ یازده فصل کتاب کوشیده است تا مفاهیم بنیادین و جنبش‌های تاریخ‌ساز فلسفی را بشناساند؛ او این فرایند را با بهره‌گیری از زبان ساده و روان پیش برده است. دیگر اثر او، لذات فلسفه، در سال 1929 به رشتۀ تحریر درآمد و در ابتدا «کاخ‌های فلسفه» (The Mansions of Philosophy) نام داشت. ده سال پس از انتشار، نویسنده در بخش‌هایی از کتاب تجدید نظر کرد و این‌بار عنوان The Pleasures of Philosophy  بر آن نهاد. لذات فلسفه را می‌توان عمارتی دانست که بر شالودۀ تاریخ فلسفه بنا شده است و بیش از آنکه به فلاسفۀ بزرگ بپردازد، به مفاهیم بدیهی زندگی از منظر فلسفی پرداخته است. همین نکته نیز خواندن مطالب آن را برای مخاطب دوچندان جذاب کرده است. 

آثار ویل دورانت در میانۀ دهه سی خورشیدی توجه انتشارات فرانکلین را به خود جلب کرد و در همین دهه و البته دههٔ بعد، کارِ ترجمۀ لذات فلسفه، تاریخ فلسفه و تاریخ تمدن کلید خورد. در سال 1336 یعنی تقریباً سی سال پس از چاپ نسخۀ زبان اصلیِ تاریخ فلسفه، این اثر به فارسی برگردانده شد. کار ترجمه را عباس زریاب خوئی بر عهده داشت. او به فاصلۀ هشت سال بعد ترجمۀ «لذات فلسفه» را نیز برای فرانکلین انجام داد. نکتۀ جالب اما آنجاست که قرار نبود از ابتدا، زریاب خوئی هر دو اثر را ترجمه کند. اسناد موجود در انتشارات علمی و فرهنگی (که بعدها بر پایۀ بنگاه ترجمه و نشر و انتشارات فرانکلین بنا شد) نشان می‌دهد که بین سال‌های 1334 تا 1336 منوچهر بزرگمهر و کاظم عمادی برای ترجمهٔ این اثر با فرانکلین همکاری داشتند، اما کار را در نهایت زریاب خوئی تمام کرد. چرایی‌اش را باید در این نامۀ 1335/7/29 علی‌اصغر مهاجر به زریاب خوئی پیدا کرد، آنجا که مهاجر می‌نویسد: 
«قطعاً اطلاع دارید که جناب ویل دورانت کتابی دارد به نامPleasures of Philosophy   و این کتاب دو سال و اندی در جریان بود و هنوز مترجمی که با رغبت کار کند و ترجمۀ درست تحویل دهد پیدا نکرده‌ایم. چون شما سابقۀ آشنائی کامل (یا دست‌کم در حد تاریخ فلسفه) با کارهای دورانت دارید بسیار به‌جا خواهد بود که ترجمۀ این کتاب هم به همت شما آماده گردد.» 

زریاب خوئی این پیشنهاد را پذیرفت و در آذر سال 1337 رسماً قرارداد ترجمۀ لذات فلسفه را با فرانکلین نهایی کرد؛ هرچند کار ترجمه آن به کندی پیش رفت و کتاب در نهایت به تاریخ 1344 عرضه شد. 
نکته جالب توجه دربارۀ هر دو اثر، وجود یک واژه‌نامه‌ در انتهای فصل آخر آنهاست. در آن سال‌ها که امکان دسترسی به منابع برای همگان فراهم نبود این ابتکار بسیار تحسین کردنی بود. خوئی در نامه‌ای به تاریخ 27 دی 1338 و به هنگام ارائه ترجمه فصل اولِ لذات فلسفه، می‌نویسد: 
«در ترجمه صلاح دیدم که نام‌های فرنگی را در جدولی که از اسماء اشخاص در آخر کتاب به دست خواهم داد، در برابر املای فارسی به لاتین بنویسم و در آن جدول در برابر نامی (به جز نام‌های مشهور از قبیل ارسطو، داروین و اینشتاین) توضیح مختصری از شرح‌حال ایشان داده و به مطلبی که در متن کتاب به آن اشاره شده است نیز شرحی بیفزایم. این کار زحمت پاورقی نوشتن را کم می‌کند و هم برای من و هم برای چاپ راحت‌تر است.»

گفتنی است عباس زریاب خوئی، نویسنده و مترجم ایرانی در 20 مرداد 1298 در خوی متولد شد؛ او از سال 1345 استاد تاریخ در دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران بود و در رشته‌های ادبیات فارسی، ادبیات عرب، فلسفه، زبان‌شناسی و معارف اسلامی تدریس می‌کرد. تألیفاتی همچون اطلس تاریخی ایران، تاریخ ساسانیان، و سیرت رسول‌الله از دیگر آثار کارنامه او است. زریاب خوئی همچنین در دانشنامه‌هایی مانند دائرةالمعارف فارسی، دانشنامهٔ جهان اسلام، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی مدخل‌های بسیاری نوشته‌است. این چهرۀ فرهنگی در 14 بهمن 1373 در تهران درگذشت.

نویسنده: مهدی نوروز