تخت جمشید در پس از انقلاب

به گزارش روابط عمومی انتشارات علمی و فرهنگی، همایون صنعتی‌زاده در سال‌های آغازینِ فعالیت انتشارات فرانکلین کتابی را برای ترجمه به احسان یارشاطر پیشنهاد داد که حاصل اسناد دسته اول اریک فردریش اشمیت از حفاری‌های این مجموعۀ تاریخی بود. اشمیت این کتاب را در شیکاگو به صورت مجموعه‌ای دو جلدی منتشر کرده بود. اما در ایران کل کتاب به صورت یک جلد منتشر شد؛ مجموعه‌ای که شامل تصاویر، نقشه‌ها، مجموعه لوحه‌ و بناهای تخت جمشید بود. از میانۀ دهۀ 30 خورشیدی که پروژۀ ترجمۀ این کتاب شروع شد، فراز و فرود بسیاری بر آن رفت تا جایی که حتی مدتی در انتشار آن تعویق افتاد و انتشارات تصمیم به لغو قرارداد گرفت. اما در نهایت در سال 1342 این اثر در بیش از 500 نسخه منتشر و عرضه شد. 
سندی که در این قسمت بازخوانی می‌شود، مکاتبه‌ای است میان مدیریت و مشاور علمی وقت انتشارات علمی و فرهنگی درمیانۀ دهۀ 80 خورشیدی. در این سند مدیریت وقت انتشارات علمی و فرهنگی خواستار تهیۀ سابقه‌ای دربارۀ کتاب تخت جمشید شده است و مشاور علمی وقت انتشارات نیز ضمن شرح وضعیتی از نویسنده به قراردادهای ترجمه و انتشار این اثر در ایران اشاره می‌کند. در جایی از این نامۀ اداری به موضوع لغو قرارداد نیز اشاره شده است. در ادامه شرحی رسمی از موضوع قراردادهای تخت جمشید را به قلم ابوتراب سیاهپوش می‌خوانیم: 
«...قرارداد ترجمۀ آن {تخت جمشید} در 5 اسفند 1334 بین مؤسسه انتشارات فرانکلین به نمایندگی همایون صنعتی و احسان یارشاطر به‌عنوان ناشر منعقد می‌شود تا تعداد 500 نسخه از ترجمۀ متن نسخۀ شیکاگو به چاپ برسد. 
در 1335/8/6 چاپ 205 فقرۀ شرح تصاویر به چاپخانۀ بانک ملی ایران واگذار می‌شود ولی بلافاصله منصرف می‌شوند. در تاریخ 1336/2/8 پیشنهاد ترجمه ازسوی آقای مهاجر، یکی از مسئولان فرانکلین، به آقای عبدالله فریار داده می‌شود و زمان ترجمه در قرارداد تا تاریخ خرداد 1337 در مقابل پرداخت 120000 ریال تعیین می‌گردد و سپس در مهر 1337 کار ترجمه پایان می‌یابد. 
قرارداد دیگری در سال 1339 برای تنقیح و تصحیح کتاب با آقای دکتر سید محمدتقی مصطفوی منعقد می‌شود و در سال 1341 قرارداد چاپ کتاب با بنگاه ترجمه و نشر کتاب لغو می‌شود و در سال 1342 برای چاپ با شرکت سهامی افست و انتشارات امیرکبیر به مدیریت عبدالرحیم جعفری برای چاپ 500 نسخه منعقد می‌گردد. ناظر چاپ مرحوم هرمز وحید بوده است. سرانجام ماه اسفند 1342 چاپ و انتشار می‌یابد.» 

ابوتراب سیاهپوش در ادامۀ این مکاتبۀ اداری، به نسخۀ دیگری از تخت جمشید اشاره می‌کند و ضمن روایت جلسه‌ای در دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی می‌نویسد:

 «...ضمناً روز سه‌شنبه 1385/4/19 در دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی جناب آقای دکتر کیکاووس جهانداری که نام ایشان در قسمت تدارک‌کنندگان متن فارسی، که مترجم برخی از اصطلاحات آلمانی این کتاب در آن زمان بودند و حالا پیرمردی هستند و جناب آقای ایرج افشار را در جلسه‌ای دیدم، هر دو آقایان به اشتباهات متن فارسی کتاب اشاره کردند و پاسخ سئوال بنده دربارۀ مجلدات بعدی کتاب را به آقای همایون صنعتی موکول کردند، خوشبختانه روز چهارشنبه موفق شدم با آقای همایون صنعتی که در کرمان اقامت دارند در خصوص مجلدات بعدی کتاب صحبت کنم. ایشان به یک جلد بزرگ دیگر هم اشاره کردند و درصدد ترجمۀ آن هستند.»
 

اما به نظر می‌رسد با درگذشت همایون صنعتی‌زاده در 4 شهریور 1388، این ترجمه و پیگیری برای انتشار نسخۀ دیگر تخت جمشید نیز از دستور کار خارج شد، زیرا در مکاتبات بعدی هیچ اشاره‌ای به این موضوع نشده است. در قسمت بعدی از مرور اسناد کتاب تخت جمشید به ابتدای دهۀ 90 خورشیدی خواهیم رفت، جایی که سرآغاز تولد دوبارۀ این اثر وزین است.