سنجیده‌اندیشیدن از الف تا یاء

این روزها اصطلاح «تفکر انتقادی» کمابیش به گوش‌های ما برمی‌خورد؛ اصطلاحی وزین و پُرطمطراق. به این نام کلاس‌ها، نشست‌ها و لایوهایی هم برگزار می‌شود که شعارشان ترویج قدرت تفکر انتقادی است.  اما کتاب‌های بدیع، جمع‌وجور، مُشت‌پُرکن و روان در این موضوع چندان زیاد نیستند و همین نکته باعث شده است که یا آشنایی با مفهوم تفکر انتقادی به طور کلی منتفی شود یا به تصوری بسیط و ساده محدود بماند.
اگر بخواهیم یکی از کتاب‌هایی را معرفی کنیم که در این وضعیت فقیر بتواند کمبود حاضر را برطرف و مخاطب را با مقدمات اندیشۀ انتقادی هم‌گام کند، انتخاب ما می‌تواند «اندیشیدن از الف تا یاء» با زیرعنوان گام نخست در تفکر نقادانه، نوشتۀ نایجل واربرتن، فیلسوف انگلیسی و استادیار فلسفه، باشد؛ کتابی که تفکر انتقادی را به‌ویژه از منظر مرور مغالطه‌های منطقی مشهور و الگوهای سنجشگری پی گرفته، مهدی خسروانی آن را به شیوایی ترجمه کرده و به‌تازگی به چاپ چهارم رسیده است.
اجازه بدهید از انتخاب جایگزین مترجم برای اصطلاح «تفکر انتقادی» آغاز کنیم؛ نکته‌ای که چهل صفحۀ مقدماتی مترجم را به خود اختصاص داده است. خسروانی در چهل صفحه با جزئیات و دلیل‌های بسیاری توضیح می‌دهد که «سنجشگرانه‌اندیشی» ترجمۀ درست‌تری برای اصطلاح critical Thinking است. پیشتر از این ما با معادل تفکر انتقادی بیشتر آشنا بودیم، اما خسروانی استدلال می‌کند که تفکر انتقادی هنوز آن‌طورها که باید جا نیفتاده است و می‌توان سنجشگرانه‌اندیشی را برایش جایگزین کرد. توضیحات چند ده صفحه‌ای روان او برای این انتخاب تأمل‌برانگیز و آموزنده است.
پس از مقدمۀ مترجم، کتاب اصلی واربرتن در 216 صفحه آغاز می‌شود. همان‌طور که گفته شد سویۀ آشنایی با مغالطه‌های منطقی و مرور آن بن‌مایه کتاب واربرتن را تشکیل می‌دهد. از این روی کتاب خیلی شبیه کتاب‌های مرور مغالطات شده است، با این تفاوت که در اینجا ما تا حدودی با سویه‌های ایجابی سنجیده‌اندیشی هم آشنا می‌شنویم. ولی در هر صورت شباهت محتوایی کتاب با کتاب‌هایی که پیشتر دربارۀ مغالطه‌ها نوشته و منتشر شده به حدّی است که می‌توان عنوان کتاب را آشنایی با مغالطه‌های منطقی گذاشت. البته گفتیم که محتوا محدود به مغالطه نیست و الگوهایی تفکری را هم توضیح می‌دهد که به تقویت سنجشگری  می‌انجامد. با همۀ این‌ها این پرسشی همچنان در ذهن خوانندۀ نوپا شکل می‌گیرد که آیا تفکر انتقادی یا سنجشگرانه‌اندیشی منحصر در آشنایی و پرهیز از مغالطه‌های منطقی و برخی الگوهای سنجشگری است؟ به این پرسشی  در کتاب پاسخ داده نمی‌شود.
اندیشیدن از الف تا یاء یا A  تا Z در نسخۀ اصلی، با پایه قرار دادن مرور مغالطه‌های منطقی (در کنار الگوهای سنجشگرانه‌اندیشی مثل آزمایش ذهنی) برحسب حروف الفبا تدوین یافته است. با لحاظ اینکه در نسخۀ فارسی و ترجمه شده این تدوین و دسته‌بندی با نظم الفبایی فارسی صورت گرفته است. مثلاً در باب «آ»  ما با مفاهیم و مغالطه‌هایی مثل آدمک پوشالی، آرزویی اندیشی و آزمایش ذهنی آشنا می‌شنویم.
زبان کتاب بسیار روان و جذاب، مثال‌ها ملموس و آشنا و توضیحات تا حدّ ممکن عاری از اصطلاحات فنی منطقی و فلسفی است. خواننده در پایان کتاب با مرور و اشراف بر هر کدام از مفاهیمی مثل شاهد حکایتی، توسل به جمعیت، بازتعریف دلبخواهی، توریه‌گویی، قیاس ناکامل، استدلال دندان‌شکن، پاسخ وکیل، وکیل مدافع شیطان، پاسخ سیاستمدار، برهان جهل، ژرف‌نمایی، استدلال شیب لغزنده و ... و نیز مغالطه‌هایی صوری و غیرصوری‌ای مثل مغالطۀ حملۀ شخصی، آدمک پوشالی، خودت هم، ون گک، تعلق شخصی، این را نگویی چه بگویی، پیداش، خلط همبستگی/علت، دلیل‌های بد، دموکراتیک، ریشه‌شناختی و ... می‌تواند با ذهنی پخته و تیزتر اندیشه‌های خود و دیگران را حلّاجی کند و مینیاتوری‌ بسنجد.
باید اشاره کرد که انتشارات علمی و فرهنگی کتاب Thinking from A to Z  با عنوان فارسی «اندیشیدن از الف تا یاء»، نوشتۀ نایجل واربرتن با ترجمۀ مهدی خسروانی را منتشر کرده است. این کتاب نخست‌بار در سال 1388 منتشر شده است. انتشارات علمی و فرهنگی پس از استقبال مخاطبان از کتاب به‌تازگی چاپ چهارم اندیشیدن از الف تا یاء را با قیمت 38 هزار تومان روانه بازار کرده و پیش چشم کسانی قرار داده است که در دوران انواع تلقین و تناقض و تردستی‌های فکری و رسانه‌ای، می‌دانند که به قول مولانا «ای برادر تو همان اندیشه‌ای/ مابقی تو استخوان و ریشه‌ای».