شهر و سینما در ایران به روایت ایبنا

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، اگر بخواهیم در مطالعات جامعه‌شناسانه شهری به کتابی تازه‌چاپ و نوظهور اشاره کنیم، شهر و سینما در ایران از آخرین نمونه‌های شاخص و درخور اشاره است. شهر و سینما در ایران به کوشش بهارک محمودی (عضو هیئت علمی روزنامه‌نگاری دانشگاه علامه طباطبایی) و نویسندگی چند تن از محققان و بازتاب مقالاتشان در موضوع موردبحث منتشر شده است.

محمودی در پیشگفتار کتاب پس از بیانی بر مسئله اصلی، شرحی از آثار و کتاب‌های پیشین موجود در این حوزه مطالعاتی می‌دهد که مرورش از دید اشراف بر پیشینه موضوع و واژگان رایج در بحث بسیار سودمند است. سپس به شرحی کوتاه بر دیگر مقالات حاضر می‌پردازد. کتاب پیش رو مجموعه‌ای است شامل پنج نوشته که به قلم پنج نویسنده مختلف نگاشته شده است. هریک از نویسندگان تلاش کرده‌اند تا از دریچه‌ای تازه و مغفول مانده این رابطه را مورد مطالعه قرار دهند.

در نوشته اول، پرویز اجلالی با رویکردی متفاوت، فارغ از معنای کالبدی و فاعلیت شهر در فیلم‌های سینمایی ایران، به پراکندگی جغرافیایی سالن‌های سینما از ابتدای ورود سینما به ایران تا امروز توجه کرده است. اجلالی در این نوشته درباره پیدایش و استمرار حضور سالن‌های سینما در شهرهای گوناگون ایران مطالعه‌ای تاریخی کرده است.

برای مطالعه این موضوع نویسنده دست به نوعی دوره‌بندی زده و آن را در شش دوره زمانی از 1283 ش تاکنون بررسی کرده است. او در این دوره‌بندی‌ها به استقرار جغرافیایی و میزان اقبال سالن‌های سینما در جذب مخاطب و همچنین سینما رفتن به عنوان یک فعالیت اجتماعی برای مردم ایران توجه ویژه‌ای کرده است.

در نوشته دوم، مجید حسینی‌زاد به معنای شهر در سینمای ایران پرداخته و آن را به عنوان یک نشانه مطالعه کرده است. حسینی‌زاد معتقد است که برای دریافت کاریست‌های مفهومی شهر در آثار سینمایی ایران باید آن را در ذات خود به عنوان «نشانه» دید و مورد مطالعه قرار داد. نویسنده، برای بسط نظریه خود، بستر مطالعاتی بسیار گسترده‌ای از سینمای قبل و بعد از انقلاب  اسلامی ایران و حتی نمونه هایی تاریخی از سینمای آمریکا را در نظر گرفته است. نگاه حسینی‌زاد طبقه‌بندی مضمونی ویژه‌ای در اختیار قرار می‌دهد که به چگونگی حضورش در دوره‌های تاریخی مختلف سینمای ایران و از خلال آثار کارگردانان تأثیر گذار این سینما توجه کرده است.

در نوشته سوم، امیرعلی نجومیان مفهوم جنسیت و ارتباط آن با تهران بازنمایی شده در سینمای ایران را بررسی کرده است. او، که با سوالی مشخص سراغ این موضوع رفته، معتقد است که سینما به‌عنوان ابزاری مؤثر در بازنمایی پدیده‌های اجتماعی در بازنمایی رابطه پیچیده شهر و جنسیت نقش مهمی ایفا می‌کند. او با این پیش فرض بحث خود را مطرح می‌کند که همان‌طور که شهر هویت و میل جنسی ساکنان خود را شکل می‌دهد، جنسیت هم فضاهای شهری را دارای هویت ویژه‌ای می‌کند. بر این اساس، شهرها دارای ویژگی‌های جنسیتی هستند و جنسیت انسان‌ها از فضاهایی که در آن به سر می‌برند جدا نیست.

در این میان، کارکرد سینما از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ زیرا جنسیت و فضا دو مقوله‌ای هستند که به ابزارهای بازنمایی (در اینجا سینما) وابستگی مؤثر و عمیقی دارند». بر این اساس، نویسنده جنسبت و فضا را بر اساس نشانه‌های بازنمایی شده درون یک ساختار متنی مطالعه کرده است.

بحث جنسیت در نوشته چهارم کتاب نیز به‌طور خاص تری مورد توجه قرار گرفته است. علی پاپلی یزدی در نوشته خود به مفهوم «مردانگی، در فیلم‌های عامه‌پسند می‌پردازد و رابطه آن با مدرنیته را که با شهرنشینی و شهرگرایی در جامعه ایران پیوندی دیرین داشته است بررسی می‌کند.

پاپلی به محله‌گرایی در فیلم‌های عامه پسند اشاره می‌کند که تجلی بخش هویت‌های محله‌ای توأم با آن به‌شمار می‌رود. مطالعه پاپلی، که بر فیلم‌های عامه‌پسند قبل از انقلاب متمرکز است، بر این نکته تأکید می‌کند که در این فیلم‌ها مسئله‌دار شدن شهر به معنای مسئله‌دار شدن ارزش‌های مطلقی است که اجتماع محله‌ای شهری را متعین می‌کند و در طول زمان تداوم می‌بخشد. د این نوشته بر این نکته تأکید می‌شود که «سینما به عنوان رسانه‌ای که می‌تواند خواست‌های تعین نیافته عامه مردم را به توده‌ای‌ترین و یک شکل‌ترین صورت نشان دهد، پیش از انقلاب، در برابر مسئله‌دار شدن شهر محله‌ای کاملا علیه فهم مبتنی بر جامعه از شهر داوری کرده است.

در برابر این نگاه که به تصویر و جایگاه شهر در سینمای عامه‌پسند تمایز می‌بخشد، بهارک محمودی در نوشته پنجم به این نکته اشاره می‌کند که فارغ از تصویر و رویکرد متفاوتی که میان فیلم‌های عامه‌پسند و فیلم‌های جریان نخبه‌گرای سینمای ایران به چشم می‌خورد، تحلیل محتوای همزمان این آثار در کنار یکدیگر نشان می‌دهد که مواجهات هر دو جریان موجود در سینمای قبل از انقلاب ایران در تصویر شهر شباهت مفهومی انکارناپذیری با یکدیگر دارند و تصویر شهر در هر دو جریان عامه‌پسند و نخبه‌گرای سینمای ایران در دهه‌های چهل و پنجاه با رویکردی صورت گرفته است که می‌توان آن را ضدشهری دانست.

سالن‌های سینما در شهرهای ایران(1283-1395): از پیدایش تا توسعه ناپایدار، دوره اول: پیدایش سینماها(1283-1304)، دوره دوم: تثبیت(1304-1320)، سینما و شهر مدرن - دوره سوم: گسترش (1320- 1357)، سینماهای تابستانی- تراس به جای سالن تابستانی سینماهای دوقلو ۔ شهر و سینما، دوره چهارم: تزلزل (1357 - 1362)، دوره پنجم: بازسازی (1362- 1370) دوره ششم توسعه ناپایدار (1370- 1395)، سقوط آزاد محبوبیت، سینماداری در بحران، بازسازی و نوسازی سینما و شهر و کلام آخر بخش‌های مختلف این کتاب را تشکیل می‌دهند.

کتاب «شهر و سینما در ایران» به کوشش بهارک محمودی و نویسندگی جمعی از محققان در 189 صفحه و با قیمت 55 هزار تومان از سوی انتشارات علمی‌فرهنگی منتشر شده است.