مقدمه ابن خلدون حرف‌های زیادی برای گفتن دارد

به گزارش روابط عمومی انتشارات علمی و فرهنگی به نقل از خبرگزاری ایرنا کتاب مقدمه ابن خلدون یکی از شناخته‌شده‌ترین کتاب‌ها میان دانش‌آموختگان تاریخ و علوم اجتماعی است که با ترجمه عالی و روان محمد پروین گنابادی به چاپ پانزدهم رسید و از سوی انتشارات علمی و فرهنگی منتشر و روانه بازار شد. ترجمه این کتاب بر اساس نسخه «المطبعه الازهریه» در کشور مصر آغاز شد و پس از اصلاح اشکالات متعدد در این نسخه و بررسی چند نسخه دیگر در نهایت با مقایسه و استفاده از نسخه چاپ پاریس و چاپ بولاق به سرانجام رسید. این کتاب در حقیقت مقدمه کتاب العبر و دیوان المبتداء و الخبر فی ایام العرب و العجم و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر است.

معرفی نویسنده

عبدالرحمن بن محمد بن حَضرَمی، مشهور به ابن خلدون یکی از نامدارترین مورخان و پیش‌گامان تاریخ علمی به شمار می‌رود که در 732 قمری در تونس دیده به جهان گشود. ادبیات و علوم عصر خویش را نزد پدرش و دیگر دانشمندان زمان خویش فرا گرفت، مدتی به کارهای سیاسی و دولتی پرداخت و وظایف طغرانویسی و کاتبی و حاجبی سفارت و وزارت را در دولت‌های مختلف افریقیه و اندلس عهده‌دار شد و آنگاه که از کار سیاست دوری جست در 784 قمری به مصر رفت و از طرف سلطان مصر به مقام قاضی‌القضاتی مالکیان نائل آمد و در جامع الازهر به تدریس پرداخت. وی در 808 قمری در قاهره دیده از جهان فروبست. مترجم این اثر در ابتدای کتاب به طور مفصل در خصوص آثار ابن خلدون و احوال این نویسنده نامدار از جمله پرورش خاندان این خلدون، مهاجرت خاندان ابن خلدون به مغرب، کیفیت پرورش ابن خلدون و حتی به صورت اجمالی به زندگانی خانوادگی ابن خلدون پرداخته است. (1)

معرفی کتاب

مترجم در دیباچه این کتاب به زندگی‌نامه نویسنده و ویژگی‌های عصر او و آثار ابن خلدون می‌پردازد و سپس به ارائه متن برجای‌مانده از وی همت گماشته است. این کتاب شامل 2جلد و 1400 صفحه است که در آن تاریخ اجتماعی و اقتصادی جهان اسلام را در سده 8 و  9 قمری بررسی می‌کند. ابن خلدون در این کتاب از همه علوم عصر خود نیز صحبت کرده است؛ ازاین‌رو مقدمه وی را می‌توان به منزله دائره‌المعارفی به شمار آورد. او در تاریخ، روش متقدمان را مورد انتقاد قرار داده و معتقد است که مورخ باید علل حدوث وقایع را نیز با شیوه علمی تجزیه و تحلیل کند.

این کتاب شامل یک مقدمه مفصل از نویسنده در خصوص زندگی‌نامه ابن خلدون و مهم‌ترین حوادث زندگی او را شامل می‌شود. همان‌طور که در بالا گفته شد، کتاب دارای 2جلد است و جلد نخست آن شامل سه باب که باب نخست به پنج مقدمه و پنج فصل تقسیم می‌شود. نویسنده در این باب درمورد جغرافیا به طور کلی در هفت اقلیم و در اختلاف کیفیات عمران و تمدن و درمورد رویا چیست، سخن گفته است؛ باب دوم این کتاب شامل 29 فصل است که از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به عمران اجتماع بادیه نشینی و جماعات وحشی؟، زندگانی مردم بادیه‌نشین، عصبیت و به طور کلی به مقایسه تازیان با دیگر کشورها و تمدن‌ها اشاره کرد. باب سوم جلد نخست کتاب ابن خلدون شامل 53 فصل است که در این بخش‌ها به سلسه‌های مختلف و خلافت، مناصب دستگاه حکومت، خودکامگی، احوال موالی، معنی امامت، معنی بیعت، ولایت عهد و به طور کلی به مسائل جنگ و روش‌های ملت‌های مختلف در تربیت و چگونگی آن پرداخته شده است. جلد نخست مقدمه ابن خلدون 645 صفحه دارد.

جلد دوم این کتاب شامل سه باب است. باب چهارم آن 22 فصل دارد. از جمله مهم ترین مباحث آن می‌توان به چگونگی تأسیس شهرهای کوچک و بزرگ، بناهای بزرگ، مبادی و ویرانی شهرها، درباره ارزاق و کالاهای شهرها، احتکار و... اشاره کرد. باب پنجم جلد دوم کتاب ابن خلدون شامل 33 فصل است که در آن به موضوعاتی چون صناعت کشاورزی، بنایی، درودگری، بافندگی و خیاطی، مامایی، صحافی، پزشکی، فن غنا، و ...پرداخته می‌شود. در آخرین باب این کتاب نویسنده در 53 فصل به ارئه مطالبی چون اندیشه انسان، عقل تجربی و چگونگی حدوث آن، دانش‌های بشری و فرشتگان، علم حدیث، علم تصوف، دانش تعبیر خواب، علوم عددی، علوم هندسی، فلاحت و... می‌پردازد.

نکات مثبت و منفی کتاب

یکی از ایرادهای این کتاب را اشتباه‌های از نظر تاریخی باید دانست، همچنین ابن خلدون در اسلوب نگارش خود پایبند برخی از قواعد صرفی نیست. یکی دیگر از ویژگی‌های کتاب این است که چون نثر مقدمه ابن خلدون به زبان عربی مغرب (اندلس و آفریقیه) نگاشته شده، بسیاری از تعبیرات آن برای افرادی که بیشتر در متون مشرق تحقیق کرده‌اند، دشوار و نامفهوم است.

در اهمیت و خدمت ابن خلدون به علم تاریخ همین بس که آرنولد جوزف توین‌بی مورخ برجسته و شهیر انگلیسی، وی را از هوشمندان و نوابغ جهان برمی‌شمرد و می‌نویسد: وی در مقدمه کتاب خود به درک، تصور و ابداع فلسفه‌ای برای تاریخ نائل آمده است که بی‌شک در نوع خود بسیار گران‌بهاست و با هر عقلی در هر زمان و مکان تطبیق می‌کند. علاوه بر اینکه وی را پیشتاز علم تاریخ و جامعه‌شناسی تاریخی می‌دانند. بسیاری از صاحب‌نظران از او به عنوان یکی از بنیان‌گذاران حقیقی دانش اقتصاد در جهان شرق یاد می‌کنند زیرا وی 400 سال قبل از آدام اسمیت بنیان‌گذار علم اقتصاد از مسائل مهم اقتصادی آگاهی داشته و آن‌ها را مورد بحث قرار می‌داده است.

مهم‌ترین و نخستین اهمیت کتاب حاضر را باید بدیع و نو بودن موضوع آن دانست، اهمیت این کتاب به اندازه‌ای بود که مطالعه مقدمه ابن خلدون مایه حیرت و شگفتی صاحب‌نظران و دانشمندان محقق اروپا قرار گرفت و همین حیرت، آنان را به نشر مقالات، رساله‌ها و کتاب‌هایی درباره نظریات وی وادار ساخت. نوشته‌های اروپاییان را درباره ابن خلدون و مقدمه او می‌توانیم به این‌گونه اساسی تقسیم کنیم: مطالعاتی که به تحلیل و معرفی عقاید ابن خلدون پرداختند، تحقیقاتی که درباره ابن خلدون و مقدمه او در ضمن کتب خاصی مربوط به فلسفه تاریخ یا تاریخ ممالک اسلامی یا تاریخ علوم عرب و مسلمان انتشار یافته است.(2) نقطه‌ قوت دیگر کتاب استفاده از مباحث نظری و فلسفه در تاریخ است. یکی دیگر از مهم‌ترین نقاط قوت این کتاب وجود مقدمه‌ای جامع از مترجم است که در آن به معرفی کامل و مفصلی از نویسنده پرداخته به گونه‌ای که حتی به حیات علمی و اجتماعی وی هم اشاره کرده است بنابراین مخاطب را از رجوع به آثار دیگر برای شناخت نویسنده بی‌نیاز کرده است. (3)

یکی از دیگر ویژگی‌های مثبت این کتاب پانویس‌های آموزنده آن است، همچنین مترجم می‌کوشد که فهرست‌بندی را به چند بخش مجزا برای استفاده راحت‌تر مخاطب تقسیم کند. بنابراین مترجم در آخر کتاب فهرست قبایل و اقوام، اسامی اماکن، فهرست کتاب‌ها و فهرست نام‌های اشخاص را به طور کامل و جدا می‌آورد. بنابراین به طور کلی ساختار کلی کتاب مانند فصل‌بندی، زیرنویس، فهرست اعلام و ... بدون نقص انجام شده است.

منابع:

1- مقدمه ابن خلدون، عبدالرحمن بن خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادی، چ15، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1398، ص35-40

2- همان، ص29

3- همان