«ایران از آغاز تا اسلام» یا تلویزیون عهد باستان؟

به گزارش روابط عمومی انتشارات علمی و فرهنگی به نقل از روزنامه سازندگی شماره 887 (12 اسفند 1399) دوران باستانی ایران از جمله ادوار تاریخ است که به دلیل شکوه خاص آن، محققان بسیاری را به خود جذب کرده است. بزرگانی همچون فرای، کریستن سن، گیرشــمن و... هرکدام آثار درخور توجهی را در شرح ادوار تاریخ ایران نگاشــته‌اند. این آثار در بسیاری از دانشگاه‌های جهان، در زمرۀ منابع دست اول ایران‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرند. کتاب ایران از آغاز تا اسلام رومن گیرشمن از جملۀ این آثار اســت. این اثر تاریخ و فرهنگ دوران پیش از اسـلام را از حدود چند هزار سال پیش از مسیح تا زمان حملۀ اعراب شامل می‌شود.

نیم‌قرن کاوش در ایران

رومن گیرشمن، یکی از پیشگامان باستان‌شناسی در ایران و کاشف بسیاری از نقاط تمدنی در فلات ایران، ســوم اکتبر 1895 در شهر خارکوف اکراین به دنیا آمد و پس از انقلاب بلشــویکی اکتبر ســال 1917 به استانبول پناهنده شــد. او در ترکیه برای کسب درآمد شروع به کار به عنوان ویولنیست کرد. سپس به یک مزرعه اشتراکی در فلسطین پیوست و همین شهر بود که علاقۀ او را به تاریخ برانگیخت. به دنبال ایــن علاقه، به پاریس نقل مکان کرد تا باستان‌شناســی و زبان‌های باستانی را فرا گیرد.

آغاز فراگیری دورۀ آموزش باستان‌شناسی فشرده به او این امکان را داد تا با اشخاص برجسته‌ای در حوزۀ کتیبه‌شناسی و باستان‌شناسی خاور نزدیک همراه شود. در همین دوران با همسر خود «تانیا» آشنا شـد. تانیا با ترک حرفۀ خود به عنوان جراح دندان‌پزشک، گیرشمن را در تمامی مأموریت‌هایش حتی در شرایط سخت همراهی و حمایت کرد. تانیا تصاویر آثار گیرشمن را می‌کشید و به او در مرمت آثار کشف‌شــده کمک می‌کرد. گیرشمن بیشتر به آثار باســتانی ایران علاقه‌مند بود و سرآغاز زندگی حرف‌های و پرآوازۀ گیرشــمن، انتخاب او به سمت رئیس هیئت باستان‌شناسی ایران توسط موزۀ لوور پاریس در سال 1931 بود که راه او را به محوطه‌های باستانی مهم ایران باز کرد. گیرشمن تا سال 1972 در ایران فعالیت کرد و کار خود را با کاوش در مسجدسلیمان به پایان رساند. گیرشمن یکی از برجسته‌ترین باستان‌شناسانی بود که نزدیک به نیم‌قرن در ایران به کاوش و پژوهش پرداخت. شاید نتیجۀ کاوش‌های او در «ســیلک» بود که این محوطۀ باســتانی را ســرآمد کرد؛ به گونه‌ای که نام سیلک به بیشتر کتاب‌های باستان‌شناسی دنیا راه یافت. کاوش‌های عمده و مهمی که او سرپرســتی کــرد به صورت خلاصه عبارت‌اند از: محوطه‌های پیش از تاریخ «تپه گیان» و «تپه سیلک»، مجموعۀ ساسانی بیشاپور (1941-1935) کاوش در «بگــرام» افغانســتان و کاوش‌هــای شوش که بســیار ثمربخش بود. جدا از کشــفیات او در رابطه با دوره‌های عیلامی، یکی از بزرگ‌ترین افتخاراتش کشف زیگورات عیلامی چغازنبیل است.

همچنین شناسایی شهر ساسانی ایوان کرخــه، کاوش‌هــای جزیرۀ خارک، حفاری‌هایی در ســکوهای اشــکانی مســجدســلیمان و برد نشانده ایذه از دیگر کارهای اوست. گیرشمن به عنوان جانشین «رولان دومکنم» در حفاری‌های شــوش از ســال 1946 تــا 1967 فعالیت خود را ادامــه داد. با توجه به تکنیک‌های مدرن باستان‌شناسی، شوش برای نخســتین‌بار نه‌تنها برای جمع‌آوری اشــیای زیبا برای تزیین ویترین‌های موزۀ لوور، بلکه برای بازسازی کامل شهری عظیم که در اوایــل هزارۀ چهارم پیش از میلاد شکل گرفته و تا بیش از پنج هزار سال بعد یعنی تا اواخر قرن سیزدهم میلادی به حیات خود ادامه داده بود مورد کاوش قرار گرفت. مطالعات گیرشمن در حفاری‌های چغازنبیل در چهار جلد کتاب به چاپ رسیده است. همچنین او با 300 یادداشت و 20 کتاب منتشرشده، پربارترین و موردتوجه‌ترین کارشناس دربارۀ ایران باستان بوده است. فعالیت‌های حفاری هیأت باستان‌شناسی فرانسه به سرپرستی گیرشمن در شوش و بررسی آنان در آثار باستانی این دشت عظیم و غنی که بــه چاپ رسیده، کمک درخورتوجهی به شناسایی فرهنگ و تمدن گذشته این سرزمین در جهان کرده است. دوام و استقامت این هیأت فرانسوی در مقابله با مشکلات و سختی‌ها و ادامۀ کار حتی در دوران جنگ جهانی اول و دوم فراموش‌شدنی نیست. این هیئت در شرایط مشکل آن زمان به دلیل محدودیت‌های مالی، مجبور بودند مخارج حفاری را با فروش وسایل کار خود از قبیل واگن و ریل‌های خاک‌برداری تأمین کنند. رومن گیرشمن سرانجام 5 سپتامبر سال 1979 درگذشت.

تلویزیون عهد باستان

ایران از آغاز تا اسلام  برای اولین‌بار در ســال 1951 میلادی در انتشارات «Payot» در پاریس به چاپ رسید و علاوه بر فارسی، به زبان‌های ایتالیایی، ژاپنی و انگلیسی نیز برگردانده شده است. دکتر محمد معین که این اثر را در ســال 1335 ترجمه کرده است از چهره‌های برجسته و استادان بزرگ فرهنگ و ادب ایران است و سالیان دراز با مؤلف مراوده و دوستی داشته است. گیرشــمن در این اثر با دیدی کلی نشیب‌وفرازهای تاریخ چندهزارساله ایران را با استفاده از مدارک و یافته‌های باستان‌شناسی تشریح کرده است. هرچند نویسنده در این کتاب گزیده‌گویی کرده و مطالب را چکیده‌وار بیان کرده است اما پرداختنش به بیشتر ابعاد تاریخ ایــران، از جمله ادبیات، علوم، هنرها، مذاهب، طبقات اجتماعی و همچنین پرهیز از گرفتار شدن در تنگناهای تاریخ سیاسـی این اثر را به منبعی ارزشمند برای مطالعۀ دانشجویان و محققان تاریخ ایران تبدیل کرده است.

خواننده در این کتاب از گذشتۀ مادها و پارسیان، مخصوصاً قوم اخیر، که نخستین شاهنشاهی جهانی را تشکیل دادند و معرف مهم‌ترین قسمت این شعبه از ملل آریایی، یعنی ایرانیان، بودند، آگاه خواهد شــد. در عهد باستان، محوطه‌ای که اقوام ایرانی‌الاصل - آنان که جزوی از قسمت شرقی خانواده بزرگ هند و اروپایی بودند- در آن سکونت داشتند بسیار پهناور بود. ایرانیان از شط فرات تا آسیای غربی و مرکزی و حتی سرحدهای چین و از روسیه جنوبی تا مصب شط سِند را اشغال کردند. پارسیان و مادها، سگزیان و سرمت‌ها، خوارزمیان، سغدیان و بلخیان، کوشانیان و سکاییان، هفتالیان و ساکنان واحه‌های ترکستان چین، اقوام ایرانی‌ای بودند که در اعصار مختلف، ممالک خود را تشکیل دادند، تمدن‌هایی برای خود به وجود آوردند و هنر خویش را طرح ریخته پرورش دادند. این اقوام ایرانی، که بخشی از آنان خانه‌نشین و بخش دیگر بدوی و متحرک بودند، جهان قدیم را سه قسمت کردند: خود آنان مرکز را اشغال کردند و بدین وسیله مغرب -تمدن‌های سامی و یونانی و رومی- را از شرق اقصی یعنی چین و هند جدا ساختند. بنابراین به سهولت می‌توان به اهمیت وظیفۀ میانجی‌گری که اقوام ایرانی در تماس و نزدیکی بین فرهنگ‌های غربی و شرقی و همچنین در توسعۀ تمدن جهانی داشتند، پی برد. گریشــمن در این کتاب کوشیده است که گذشتۀ ایران را از حدود 15هزار سال قبل از میلاد مســیح تا حملۀ اعراب شرح دهد. دست خواننده را می‌گیرد و به درون غارها، اعماق طبقات زیرزمینی و بالای تپه‌ها و پشته‌ها می‌برد تا فرهنگ و تمدن اقوام و ملل ایرانی و غیرایرانی را به او نشان دهد. او از سادگی نخستین جوامع بشری شروع می‌کند و تا دوران تجمل شــاهانۀ اقــوام را در اوج قدرت آنان، پرده به پرده از نظر خواننده می‌گذراند.

فصل نخست کتاب به بررسی دوران ماقبل تاریخ پرداخته و ایران را در هزاره‌های پیش از میلاد معرفی می‌کند. اقوام عیلامی و کاسیان در این فصل شرح داده شــده‌اند. فصل دوم مربوط بــه اتفاقات پس از ورود ایرانیان را شــامل می‌شود که با مهاجرت مادها و پارسیان آغاز گشته و با توصیف پادشاهی ماد، اقوام کیمری و سکایی و معرفی گنجینۀ سقز و... ادامه می‌یابد. «شرق ضد غرب» عنوان فصل سوم کتاب است که در آن به شاهنشاهی هخامنشی اشــاره شده و این دورۀ تاریخی را از جهات معرفی پادشــاهان و شــرح اتفاقات مربوط بــه هر یک، هنر، زبان و خط، اوضاع اقتصادی و... بررســی می‌کند. فصل چهارم با پایان سلسلۀ هخامنشی آغاز می‌شود و از روی کار آمدن اسکندر مقدونی تا سلسلسۀ سلوکیان را شرح می‌دهد. اشکانیان که در این کتاب بیشتر با نام پارتیان خوانده می‌شوند، در فصل پنجم معرفی می‌شوند. در این فصل مباحث مربوط به روابط ایشان با یونانیان، دین، اقتصاد، هنر و معماری و... بیان شــده است. فصل آخر کتاب نیز مربوط به دوران ساسانیان بوده و موضوعات بسیاری همچون هنــر، اقتصاد، ادبیات، علوم و... در آن به تفصیل، شرح داده شــده اســت.

تصاویر و طرح‌های بسیاری در این اثر گنجانده شده که به فهم مطالب آن کمک بسیاری می‌کند. بی‌جهت نیست که مکس مالوان، باستان‌شناس برجستۀ انگلیسی این کتاب را «تلویزیون عهد باستان» نامیده است. به گفتۀ دکتر احسان یارشاطر، گریشمن با نگارش این کتاب در راه نرفته‌ای قدم گذاشت و از عهدۀ آن به خوبی برآمد. در حالی‌که هنوز هم عدۀ بسیاری آغاز زندگی اجتماعی در ایران را به نام آریایی‌ها می‌شناسند، این کتاب بر مبنای یافته‌های باستان‌شناسی قدمت هویت ایرانی را تا 10 هزار سال پیش به عقب برده است. مزیت دیگر کتاب گیرشــمن این است که تنها به ذکر پادشاهان و جنگ‌های آنان قناعت نکرده است و در هر مبحث از ادیان، هنرها، ادبیات و علوم و زندگانی سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بحث می‌کند.