در خدمت فرهنگ و ادبیات فارسی

به گزارش روابط عمومی انتشارات علمی و فرهنگی، محمد معین در نهم اردیبشهت 1297 در محله زرچوب رشت و در خانواده‌ای روحانی متولد شد. در شش سالگی و هنگامی که شیوع بیماری حصبه در رشت بیش از بیست‌هزار نفر را به کام‌ مرگ کشاند، محمد معین نیز پدر و مادر خود را به فاصله پنج روز از دست داد. 

‌دوران تحصیلات ابتدایی تا دورهٔ اول متوسطه محمد معین در رشت گذشت و برای دوره دوم متوسطه راهی مدرسه دارالفنون در تهران شد و سال 1310  در رشته ادبیات و فلسفه تربیتی به تحصیل پرداخت، تا آنکه سال 1313 با نوشتن پایان‌نامه‌ای به زبان فرانسوی دربارهٔ لوکونت دو لیل، لیسانس خود را گرفت. استاد معین همچنین نخستین فارغ‌التحصیل دوره دکترای ادبیات فارسی دانشگاه تهران است که در سال 1321  از رساله خود با عنوان مزدیسنا و تأثیر آن بر ادبیات فارسی به راهنمایی استاد پورداوود و نظارت ملک‌الشعرای بهار و دکتر تدین دفاع کرد. 
از استاد معین حدود 23 اثر تألیفی ارزشمند و شماری ترجمه و تصحیح به یادگار مانده است که از جمله آنها می‌توان به فرهنگ معین و ترجمهٔ اثر ایران از آغاز تا اسلام، نوشتهٔ رومن گیرشمن، باستان شناس معروف فرانسوی اشاره کرد. 

نخستین اثر را انتشارات امیرکبیر منتشر کرد آن هم یک سال پس از درگذشت دکتر معین و دومین اثر یعنی ایران از آغاز تا اسلام سال 1336 در بنگاه ترجمه و نشر کتاب منتشر شد. این اثر را پس از انقلاب انتشارات علمی و فرهنگی تجدید چاپ کرد. دیگر آثار او نیز عمدتاً دربارهٔ دستور زبان و یا تاریخ ادبیات فارسی‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به حکمت اشراق و فرهنگ ایران، اسم مصدر، حاصل مصدر، ستاره ناهید یا داستان خرداد و امرداد و یوشت فریان و مرزبان‌نامه اشاره کرد. علاوه براین‌ها تصحیحات و مقالاتی گرانمایه نیز از او به جای مانده که بسیاری از آنها در مجلاتی از جمله یغما و همچنین مجلهٔ دانشکده ادبیات داشنگاه تهران منتشر شده است.

نام‌ محمد معین در فهرست پدیدآورندگان کارستانی چون دایره المعارف فارسی نیز به چشم‌ می‌خورد؛ دانش‌نامه‌ای که جلد اول آن در سال 1345 و به سرپرستی غلامحسین مصاحب منتشر شد. چاپ این دایره المعارف که در آن نام‌ پدیدآورندگان دیگری چون احمد آرام، داریوش آشوری، احسان یارشاطر، فریدون بدره‌ای و... هم دیده می‌شود را انتشارات فرانکلین بر عهده داشت و از این روی می‌توان دایره المعارف فارسی را دومین همکاری محمد معین‌ با مؤسسه فرانکلین دانست. 
در کارنامه حرفه‌ای محمد معین همچنین سابقه همکاری با علی‌اکبر دهخدا دیده می‌شود؛ همکاری‌ای که به سال 1325 باز می‌گردد و نقطه عطف آن سال 1334 است، زمانی که علی‌اکبر دهخدا وصیت کرد تا سازمان لغت‌نامه از منزل شخصی او به مجلس شورای ملی منتقل شود و معین‌ نیز به ریاست این سازمان منصوب شد. پس از مرگ دهخدا او کار تنظیم فیش‌های چاپ‌نشدهٔ لغت‌نامه را بر عهده گرفت. در اسفندماه 1336 نیز ریاست سازمان لغت‌نامه به دانشگاه تهران منتقل و طبق اساسنامه ریاست معین بر آن‌ تداوم یافت، سمتی که او تا پیش از مرگ خود برعهده داشت. معین همچنین مطابق وصیت نیمایوشیج، بررسی آثار او را بر عهده داشت.

استاد معین در یکی از روزهای سال 1345 در دانشگاه تهران دچار سکته شد و به اغما فرو رفت. پنج سال پایانی عمر کوتاه اما پربار او که سراسر در خدمت ادبیات و فرهنگ ایران بود، در اغما گذشت و سرانجام زندگی او در 13 تیرماه 1350 پایان یافت و تن بی‌جان او در آستانه اشرفیه گیلان به خاک سپرده شد.

نویسنده: مهدی نوروز