محمدرضا حکیمی 14 فروردین سال 1314 خورشیدی در مشهد به دنیا آمد. او در سال 1320 تحصیلاتش را آغاز کرد و بیست سال بعد را در حوزه علمیه خراسان (مدرسۀ نواب) به تحصیل دروس مقدمات و سطح خارج فلسفه، ادبیات عرب، نجوم و تقویم گذراند و در سال 1348 اجازۀ اجتهاد را از آقابزرگ تهرانی دریافت کرد. او که از مجدّدان مکتب معارفی خراسان معروف به مکتب تفکیک است، آثار بسیاری را برجای گذاشته است که از جمله آن میتوان به کتاب الحیاة اشاره کرد که نوعی دائرة المعارف اسلامی است.
مرحوم محمدرضا حکیمی را همگان با پرچمداری مکتب تفکیک در ایران معاصر میشناسند؛ نامی که برساختۀ او از سال 1371 بر جریانی بود که از سال 1340 با شخصیتهایی همچون میرزا مهدی غروی اصفهانی، سیدموسی زرآبادی و مجتبی قزوینی خراسانی در مشهد آغاز شده بود و ریشههای خود را به فقها و محدثان قدیم شیعه برمیگرداند. حکیمی بعدها در سال 1375 کتابی با همین عنوان، یعنی مکتب تفکیک منتشر ساخت که مواضع تفکیکیها را شرح و تبیین میکرد. هواداران مکتب تفکیک و از جمله محمدرضا حکیمی با سودای خالصسازی معرفت دینی، قائل به جدایی محض معرفتشناختی قرآن، فلسفه و عرفان بودند و هستند؛ جداییای که به دید آنان مانع امتزاج، التقاط و تأویلهای ناروا به قرآن و دین میشود.
اسناد تازهمنتشرۀ انتشارات علمی و فرهنگی که در بنای موزۀ تازهتأسیس این نشر دیرپا هم گردآوری شدهاند، نشان میدهد که محمدرضا حکیمی، شناختهشدهترین اندیشمند معاصر مکتب تفکیک که سالها فلسفهدان و فلسفهخوانی مبرز هم بوده، در دورهای از زندگی حرفهای خود دست به تصحیح اثر فلسفی شناختهشدهای در این انتشارات زده است. ماجرا به آذر سال 1349 باز میگردد. بر اساس اوراق موجود در گنجینۀ اسناد انتشارات علمی و فرهنگی، او در سومِ این ماه قراردادی را برای تصحیح کتابِ «تاریخ فلسفۀ ویل دورانت» به امضا رسانده است. کتابی که عباس زریاب خوئی در سال 1336 ترجمه و انتشارات فرانکلین در دو جلد منتشرش کرده بود؛ در بند اول آن میخوانیم «تصحیح کننده کتاب را مرور کرده و آن را از غلطهای چاپی میپیراید.» بنابراین به نظر میرسد که این قرارداد ناظر بر ویراستهای بعدی تاریخ فلسفه بوده است. این نکتۀ تاریخی و سندی مغفول که کمتر از آن سخن به میان آمده است، مایۀ تحلیلی جالبی برای شناخت فراز و فرود فکری و اندیشگی مرحوم حکیمی به حساب میآید.
البته همکاری حکیمی با انتشارات فرانکلین ده ماه پیش از تصحیح «تاریخ فلسفه» کلید خورده بود. مطابق سند دیگری در تاریخ 16 اسفند 1348 به منظور انتشار کتاب گزیدۀ نوبت الثانیۀ کشف الاسرار میبدی قراردادی بین محمدرضا حکیمی و انتشارات فرانکلین بسته شده است. او در این قرارداد «محقق» نامیده شده است و قرار بوده که در 600 صفحه (450 صفحه متن و 150 صفحه مقدمه، حواشی و شرح اعلام) کتاب را به چاپ برساند. بند نخست این قرارداد آورده است که «محقق گزیدهای از نوبت الثانیۀ کشف الاسرار، شامل بخشهای اساطیری، تاریخی، حکمت اخلاقی، شرح احکام و شرایع به ویژه احکام اجتماعی و نمونههای مهم شأن نزول آیات و قسمتهای جالب مباحث بلاغی و احیاناً لغوی را فراهم خواهد آورد.» آنطور که در ادامه این قرارداد آمده است، تفسیر لغات مهجور همراه با بیان نکتههای تاریخی، فلسفی و عرفانی نیز از جمله وظایف محقق دانسته شده است. در نهایت نیز عنوان شده است که «محقق برای همۀ این موارد مشاورۀ لازم را با ادیتوریال مؤسسه به عمل خواهد آورد.»
گزیدۀ نوبت الثانیۀ کشف الاسرار میبدی گویا به ثمر نمیرسد؛ به گواه دیگر سند موجود و اینکه اکنون آن کتاب وجود خارجی ندارد. در تاریخ 7 اردیبهشت 1353 و پس از آنکه 4 سال از زمان اعلامی در قرارداد برای تحویل اثر گذشته بود، حکیمی نامهای به کریم امامی مینویسد و دلیل توقف کار را چنین شرح میدهد:
«چون بنده پس از مدتی مدید نتوانستم گزیدۀ «نوبت الثانیة» تفسیر کشف الاسرار میبدی را برای بخش «سخن پارسی» تنظیم و تکمیل کنم و اکنون هم به علت لزوم تقلیل کار (طبق دستور پزشک) نمیتوانم مضمون قرارداد را عملی کنم، امیدوارم لطف کرده قرارداد مشارالیه را لغو شده تلقی فرمایید.»
این درخواست یک هفته بعد مورد تایید کریم امامی قرار گرفت و به این ترتیب در 14 اردیبهشت 1353 پروندۀ تدوین این کتاب با ناکامی برای همیشه بسته شد.
سومین و آخرین همکاری رسمی محمدرضا حکیمی با انتشارات فرانکلین، به بهمن ماه سال 1349 باز میگردد. او در این زمان با عنوان تهیه کننده قراردادی را برای کتابِ «اسناد و نامههای سیاسی میرزا ملکم خان» به امضا میرساند. کتابی دربارۀ روشنفکر، روزنامهنگار و دیپلمات ایرانیِ عهدِ قاجار، که البته انتشار آن نیز به نظر میرسد که درنهایت به مرحلۀ نهایی نمیرسد.
گفتنی است که مرحوم استاد محمدرضا حکیمی، در تاریخ اول شهریور 1400 و در سن 86 سالگی، پس از یک دوره درگیری با ویروس کرونا بر اثر ایست قلبی به رحمت خدا رفت.
نویسنده: مهدی نوروز