نوآوری‌های ابن خلدونی

به گزارش روابط عمومی انتشارات علمی و فرهنگی، به نقل از نشریۀ فرهنگ امروز: این کتاب از آثار اولیه و عمدۀ اندیشمند معاصر محمد عابد الجابری (1935-2010) است. جابری در این اثر، این فرضیۀ عام را مطرح می‌کند که فهم تطور و صیرورت تاریخ عربی اسلامی از مجرای نظرات ابن‌خلدون در باب این تاریخ بهتر صورت می‌گیرد. او بعدها این فرضیه را می‌پرورد تا برای مثال، در مجموعه "نقد عقل عربی" براساس نظر ابن خلدون، عوامل مؤثر بر تکوین عقل سیاسی عربی را عقیده (عامل ایدئولوژیک) و قبیله (ساختار اجتماعی و سیاسی) و غنیمت (عامل اقتصادی) معرفی کند؛ یعنی همان عواملی که پیشتر در این کتاب برجسته کرده بود. تأثیرپذیری جابری از ابن خلدون در جای جای آثار او نمایان است؛ این تأثیرپذیری حتی در به کارگیری مفاهیم و الفاظ نیز قابل ردگیری است. فارغ از منظر بالا، این کتاب، عمق، کلیت و نوآوری اندیشه‌های ابن خلدون را به صورت درخوری نشان می‌دهد. همچنین به روشنی این ادعای ابن خلدون را می‌نمایاند که علم عمران یک علم کاملا نوبنیاد بود که از دانش‌های پیشین تمدن عربی در شاخه های مختلفش متفاوت و بدیع است؛ هم به این دلیل و دلایل دیگر، مشخص می‌شود که این اثر از بهترین آثار نوشته شده در باب اندیشه‌های ابن خلدون است. 
آن چنان که جابری در مقدمۀ کتاب گفته است، این اثر حاصل همراهی ده ساله او با ابن خلدون و پیگیری مطالعات متنوع خلدونی بوده است. او در این مقدمه با اشاره به اینکه به نظر می‌رسد مطالعات مربوط به ابن‌خلدون به دلیل فراوانی مطالعات صورت گرفته در این زمینه به اشباع رسیده، گفته است فراوانی شروح و تأویلات و تفاوت و تناقضشان در روان من یک اعتقاد نیرومند آفرید مبنی بر اینکه امروزه مطالعات خلدونی نیاز مبرم به یک روند تصحیح دارد تا اندیشۀ خلدونی را به چهارچوب اصلی‌اش بازگرداند و از تمامیت و هویت حقیقی‌اش نگاهبانی کند.
نقصانی که به گمان عابد الجابری در مطالعات حوزه ابن خلدون وجود داشته و باعث شده او گام در این مسیر بند، این بوده است که هریک از کسانی که به شرح آرای ابن خلدون می‌پرداخته‌اند، در راستای توجیه مسلک خود به نظرات او متوسل می‌شده‌اند. جابری معتقد است مؤمن و مشرک، نهان‌گو و ساحر، فیلسوف و مورخ، اقتصاددان، جامعه شناس و حتی کارل مارکس می‌توانند در مقدمه چیزهایی بیایند که توجیه‌گر تأویل و تفسیر پیشنهادی‌شان درباره آرای ابن خلدون باشد.
به گمان جابری، اندیشه اجتماعی همواره به دوره‌ای که در آن جلوه گر شده، به گرفتاری‌های آن دوره می‌پردازد. چنان که جابری گفته است خود ابن‌خلدون نیز در این زمینه تذکر داده بود: "از اغلاط پوشیدۀ تاریخ، از یاد بردن این اصل است که احوال امت‌ها و نسل‌ها در نتیجه تبدل و تغییر اعصار و گذشت روزگار تغییر می‌پذیرد. از سوی دیگر، به گمان جابری یکی دیگر از آسیب‌های ابن‌خلدون پژوهی مواجهه منفرد با بخشی از آرای این متفکر و عدم توجه به کلیت اندیشه اوست؛ بر این پایه، او تلاش کرده است مکان اجزا را در کلیت اندیشه ابن‌خلدون بیاید و با ارائه مطالعه‌ای کانتکست محور، تا حد ممکن به زمانه اندیشه ابن‌خلدون نزدیک شود تا بتواند هرچه بیشتر به منظور اصلی او نزدیک شود. اگرچه نویسنده معتقد است اندیشه ابن خلدون اندیشه‌ای فلسفی است و چنین اندیشه‌ای همان قدر که اندیشه زمان است، به دیگر اعصار نیز تعلق دارد.
جابری در تحقیق خود به دنبال پاسخ به چنین پرسش‌هایی است: چرا ابن خلدون در لحظه‌ای از لحظات به تاریخ می‌گراید و چگونه با این گرایش به فلسفه تاریخ خویش به نام "علم عمران" رهنمون می‌شود؟ او موضوع و روش، ساخت و ترکیب، ثمره و هدف این علم را چگونه تصور می‌کند؟ از دیگر پرسش‌های طرح شده در کتاب این است که آیا علم "عمران" چنان که ابن‌خلدون مدعی بود، یک علم کاملا نوبنیاد و متفاوت از دانش‌های پیشین تمدن اسلامی بوده است؟ پاسخ جابری به این پرسش مثبت است. به اعتقاد او، ابن‌خلدون با انتقاد از مورخان پیشین و با ارائه نگرشی جدی، نظریه‌پردازی خویش را شروع می‌کند و با ابداع دانشی جدید به نام "علم عمران" که نمونه نگرش انتقادی او از تاریخ است، به مطالعه تاریخ می‌پردازد. به گفته جابری، ابن‌خلدون چنان که مشهور است، از عصبیت شاه کلیدی ساخته بود برای حل همه مشکلاتی که توالی رویدادهای تاریخ اسلام آنها را به وجود آورده بود. اما او معتقد است ارزش آرای ابن‌خلدون در نقش یا نقش‌هایی نیست که به عصبیت و فاعلیت آن نسبت می‌دهد، بلکه در مسائل متعددی است که نظریه‌اش در باب عصبیت، دولت و رابطه میان آن دو را مطرح می‌کند؛ همان رابطه‌ای که در دیدگاه او شکل عمران و نمود حرکت تاریخ را مشخص می‌کند.
این کتاب در مجموع اثری بنیادین از اندیشمندی است که در جهان عرب متفکری بسیار تأثیرگذار بوده و اندک اندک اندیشه‌های او در حال گسترش و نضج در جهان فکری فارسی زبان نیز هست. این کتاب افزون‌بر کسانی که دنبال کننده اندیشه این خلدون هستند، به کار کسانی می‌آید که به جریان معاصر فکری جهان عرب و به ویژه آرای عابد الجابری علاقه مند هستند.

* انتشارات علمی و فرهنگی، تجدید چاپِ کتاب «اندیشۀ ابن خلدون، عصبیت و دولت» را به ترجمۀ احمد فرادی اهوازی در 504 صفحه و به قیمت 77 هزارتومان منتشر کرده است.