رومئو، ژولیت و داستان مترجم

به گزارش روابط‌عمومی انتشارات علمی و فرهنگی، نام علاءالدین پازارگادی با ترجمۀ آثار کلاسیکی همچون تاجر ونیزی، رومئو ژولیت و آنتونی و کلئوپاترا گره خورده است؛ سه اثری که ویلیام شکسپیر نوشته بود و نام هر سه، به ویژه رومئو ژولیت برای بسیاری آشناست. پیشتر به مناسبت تجدیدِ چاپ تاجر ونیزی و آنتونی و کلئوپاترا مفصل به این آثار پرداختیم و حالا در این مطلب قصد داریم نگاهی کنیم به چند سند مرتبط با تجدید چاپِ رومئو و ژولیت. 
در سال 1344 بنگاه ترجمه و نشر کتاب نخستین چاپِ رومئو و ژولیت را منتشر کرد؛ پس از انقلاب و با ادغام بنگاه ترجمه و نشر در سازمان انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، سرنوشت کتابهای بنگاه ترجمه و نشر نیز دگرگون شد. در 26 آذر 1369 مهدی فیروزان در نامه‌ای که سربرگ انتشارات سروش را دارد، خطاب به مدیرعامل وقتِ انتشارات تازه تأسیس علمی و فرهنگی می‌نویسد: 
«...حسب اتفاق جناب آقای پاسا؟رگادی را ملاقات کردم. به ایشان گفته شده بود حقیر ارادتی به کمال به حضرتتان دارد و آن جناب را سر لطفی با حقیر است. درخواستی داشتند که ارادت من و لطف حضرتعالی را می‌طلبید. چهار اثر ترجمه از شکسپیر نزد بنگاه ترجمه و نشر سپرده بودند که طی چندبار مراجعه به سازمان انتشارات علمی و فرهنگی آن را نیافته‌اند. استدعای حقیر و مترجم بزرگوار در دستور پیگیرانه آن جناب برای یافتن تایپ نوشته‌های چهار اثر شکسپیر است.»
در حاشیه این نامه، ارجاعی از مدیرعامل به مدیرفرهنگیِ وقت انتشارات دیده می‌شود: 
«قرار بر این شد که برای جستجوی بیشتر، جهت پیدا نمودن کتاب‌ها مجدداً با نماینده ایشان کارتون‌ها و انبار متروکه که در خیابان افریقا می‌باشد بازبینی شوند.» 
کمتر از یک سال بعد، مدیرعامل وقت انتشارات سروش در نامه‌ای دیگر به مدیرعامل انتشارات علمی و فرهنگی در خواست می‌کند تا اگر آثار پیدا نشد، امتیاز نشر آن به انتشارات سروش واگذار شود:
«... در این پیوند پیشنهاد می‌گردد که در صورت عدم یافتن آثار مذکور، اجازه چاپ و حق انتشار 6 اثر دیگر مترجم به نام‌های «تلاش بیهوده عشق»، «رومئو و ژولیت»، «تاجر ونیزی»، «شب دوازدهم»، «آنتونیو و کلئوپاترا» و «کوریولانوس» به انتشارات سروش واگذار گردد.»

در ادامه اما به نظر می‌رسد که اتفاقاتی این آثار را در انتشارات علمی و فرهنگی حفظ کرد. سند دیگری به تاریخ 4/5/1378 از تجدید چاپ این آثار حکایت دارد. علاءالدین پازارگادی در این نامه، خطاب به بهروز صحابه، مدیرعامل وقت انتشارات علمی و فرهنگی می‌نویسد: 
«چنانچه استحضار دارید دو فقره از آثار اینجانب به‌نام ترجمۀ نمایشنامه‌های شکسپیر، شامل «رومئو و جولیت» و «تاجر ونیزی» که سابقاً به‌وسیلۀ بنگاه ترجمه و نشر کتاب انتشار یافته بود، چند ماه قبل از طرف شرکت انتشارات علمی و فرهنگی تجدید چاپ و منتشر شده است. 
اینجانب اطلاع یافتم که شورای محترم آن شرکت به این پیشنهاد نظر مساعد داده است که در مورد تجدید چاپ آثار نویسندگانی که قبلاً با بنگاه ترجمه و نشر کتاب قراردادی منعقد کرده بوند طبق تصویب جنابعالی و شورای محترم شرکت چند درصدی از قیمت پشت چلد هر کتاب که تجدید چاپ شده، به عنوان حق التألیف به مؤلف مربوطه پرداخت گردد. ولی متأسفانه پس از گذشت چندین ماه از تاریخ انتشار آثار اینجانب خبری از پرداخت حق التألیف به اینجانب نرسیده است. 
تقاضا دارم دستور فرمائید نظر مساعد جنابعالی و شورای محترم شرکت هرچه زودتر به مرحلۀ اجرا در آید و مرحمت فرموده اینجانب را مطلع و سپاسگزار فرمائید.»
حاشیۀ این نامه به تاریخ دو روز بعد، ارجاعی به مسئول قراردادها را نشان میدهد:
«سرکار خانم قورچیان لطفا پس از بررسی پرونده و قرارداد کتاب و مشورت آقای سیاه‌پوش نتیجه را گزارش فرمایید.»

خروجی این گزارش در نهایت به دو متن متضاد می‌رسد؛ نامه نخست خطاب به معاونت وقت تألیف و ترجمه در تاریخ 12 آذر 1377  است:
«طبق مذاکره مورخ 12/10/1377 با آقای سیاهپوش، به دلیل مقطوع بودن قرارداد‌ها حقوق مترجم برای چاپ پنجم کتاب رومئو و ژولیت منوط به تصویب کلی پاداش مخصوص از سوی هیئت مدیره شرکت خواهد بود. لذا برای این چاپ طبق قرارداد حقوقی تعلق نمی‌گیرد.» 
اما نامه دوم به تاریخ  27/7/1378 خطاب به معاونت وقت تألیف و ترجمه از موافقت با این پاداش خبر می‌دهد. 
«...پیرو دستور پس از بررسی قرارداد کتاب‌های رومئو و ژولیت و تاجر ونیزی و مذاکره با آقای سیاهپوش، تقاضای پرداخت پاداش مخصوص 3% و اولویت قراردادن آقای پازارگادی به خاطر اعمال نظر در کتاب در زمان پرداخت مورد موافقت ایشان قرار گرفت.»

گفتنی است که علاءالدین پازارگادی 19 فروردین 1383 یعنی پنج سال پس از این مکاتبات در 91 سالگی درگذشت. ترجمه‌های او همانطور که در ابتدا اشاره شد همچنان تجدید چاپ می‌شود و در تازه‌ترین نمونه، رومئو و ژولیت به شانزدهمین چاپ خود رسیده است.