«دود سرگردان»انتقال تجربه حکمرانی از دیوانسالاران ایرانی

به گزارش ارتباطات و امور بین الملل انتشارات علمی و فرهنگی و به نقل از روزنامه جهان صنعت، دکتر علی‌اکبر فرهنگی استاد دانشگاه، نویسنده و شاعر در سال 1321 در شهر طالقان متولد شد و از ابتدای جوانی در زمینه‌های مختلفی مانند ادبیات، دین، زبان، مدیریت، جامعه‌شناسی، اقتصاد و… به مطالعه و پژوهش پرداخت. او شاگرد اشخاصی چون جلال آل‌احمد و خسرو فرشیدرود نیز بوده است. فرهنگی در رشته‌های بازرگانی، جامعه‌شناسی، مدیریت و ارتباطات تحصیل کرده است. علی‌اکبر فرهنگی حدود 60 عنوان کتاب در حوزه‌های مختلف مدیریتی، ارتباطات، اقتصادی، فرهنگی منتشر کرده که از مهم‌ترین آثار او می‌توان «ارتباطات انسانی» و «ارتباطات غیر‌کلامی» را نام برد. این دو عنوان، کتاب‌هایی بدیع در زبان فارسی هستند و در دانشگاه‌ها تدریس می‌شوند. فرهنگی در زمینه شعر و ادبیات هم فعالیت دارد و دو مجموعه شعر از او منتشر شده است.
علی‌اکبر فرهنگی در سال 1384 به عنوان چهره ماندگار کشور در رشته مدیریت معرفی شد. کتاب تاریخ تفکر مدیریت به‌ عنوان اثر شایسته تقدیر جایزه کتاب سال ایران سال 1399 در بخش مدیریت شناخته شد.
این استاد پیشکسوت رسانه در جستارهای تاریخی خود به فردی به نام صالح‌ابن عبدالرحمن تمیمی برمی‌خورد که این اتفاق باعث رقم خوردن انگیزه‌ای برای تحقیق و نگارش کتابی که این روزها سر و صدای زیادی به پا کرده است، به نام «دود سرگردان» شد.
وی درباره منشاء اثر نگارش کتاب «دود سرگردان» به «جهان‌صنعت» گفت: ایران واژه‌ای است که برای همه ما ایرانیان عزیز است و شروع نگارش این کتاب با ایران پیوند خورده است. برای یافتن منشاء این کتاب باید به نزدیک چهار دهه قبل برویم. «دود سرگردان» رمان تاریخی و 6 جلدی است. فیش‌برداری‌هایم درباره این مجموعه کتاب بیش از 30 سال زمان برد و در عرض 4 سال این کتاب را نوشتم. طی تحقیق، به فردی برخورد کردم به نام صالح‌ابن عبدالرحمن تمیمی. صالح از اسرای ایرانی بوده که در 5 سالگی اسیر می‌شود.
فرهنگی در ادامه اضافه کرد: صالح اسیر می‌شود و همراه با مادر و خواهرش او را می‌برند و می‌فروشند. زنی در مدینه این کودک را می‌خرد، چون زیبا بوده است. این شخص، زن یک شهید مسلمان بوده و بچه‌ای هم‌سن او داشته که می‌میرد و صالح را به فرزندی می‌پذیرد. صالح همین‌طور پیشرفت می‌کند تا به وزارت عبدالملک مروان می‌رسد. در مقام وزیری هم به قتل می‌رسد.
وی درباره کتاب «دود سرگردان» گفت: دود سرگردان نزدیک به چهار سال زمان برد تا آماده شود. یک معمای بزرگی برای من بود که صالح، دو دیدگاه درباره‌اش وجود دارد. افراطی‌های ایرانی گفتند که صالح به زبان فارسی خیانت کرده از این جهت که دیوانسالاری را به عرب‌ها آموخته و کتابی برایشان آماده کرده که درباره صادرات و مسائل دیگری مربوط به دیوان به آنها آموزش داده است. او دیوان را به عربی ترجمه می‌کند. استادش زادان فرخ‌نام، او را نفرین می‌کند و می‌گوید خدا ریشه‌ات را بسوزاند صالح که ریشه زبان فارسی را خشکاندی. با این حال معتقدم صالح خدمت کرده به این دلیل که به غنای فرهنگی ایران افزوده است.
فرهنگی درباره کتاب «دیوانسالاری در ایران» عنوان کرد: این کتاب 6 جلد است. جلد اول تا خلفای راشدین شامل پیامبر، ابوبکر، عمر، عثمان و علی‌ابن ابیطالب است. تمدن‌های بزرگ باستانی، انسان و جامعه و نظریات، ورود به دوران صنعتی، دوران قبل از کشاورزی، دوره ماد و هخامنش و ساسانی و در دوره اسلام از دیگر عناوین این مجموعه است. جلد اول کتاب به چهار خلیفه اول می‌پردازد. دیوانسالاری و بوروکراسی و گرفتن خراج و مالیات و چگونگی خرج کردن از دیگر مباحث این جلد است.
وی ادامه داد: در جلد دوم بنی‌امیه و بنی‌عباس هستند. جلد سوم سلسله‌های مستقل ایرانی همچون صفاریان و طاهریان و غزنویان را در‌بر می‌گیرد. جلد چهارم مرتبط با دوره سلجوقی است. جلد پنجم حمله مغول است و بعد از جلد پنجم، دوره صفویه، افشاریه، قاجاریه و پهلوی در جلد ششم بررسی می‌شود.
فرهنگی به روایتی از آتش زدن کتابخانه‌ها توسط مغول‌ها اشاره کرد و گفت: مغول‌ها در ابتدای حکومت‌شان این کار را می‌کردند، اما رفته‌رفته خوی ایرانی گرفتند و تغییر کردند. مثلا اولجایتو که نوه چنگیز است نام خود را به ایرانی تغییر می‌دهد و محمد خدابنده می‌شود. در حال حاضر در مسیر زنجان که می‌روید گنبد سلطانیه مقبره اوست.
در بخشی از این کتاب آمده است: «سپاه عبدالله بن عامر که راه بسیاری پیموده بود و هر کجا رسیده بود فتح کرده و مال بسیاری به دست آورده بود در سال سی هجری رو به سوی خراسان نهاد. خراسان سرزمینی آباد با شهرهای بزرگ و باغات معمور بود که هر روستای آن صدها جنگجو و خانواده آنها را بسنده بود و از هر خانه‌ای مال‌های بسیار به دست می‌آمد. عبدالله در بصره که بود، وصف خراسان را بسیار شنیده و در رویای دستیابی به آنجا بود. هر شب وقتی سر به بالین گذاشت ساعت‌ها به خراسان می‌اندیشید و اینکه چگونه می‌توان بدانجا دست یافت.
پس از گفت‌وگوی «جهان‌صنعت» با این استاد پیشکسوت ارتباطات در ادامه به معرفی برخی از آثار پرفسور علی‌اکبر فرهنگی می‌پردازیم:
کتاب «تاریخ تحلیلی جامعه‌شناسی دیوانسالاری در ایران»
کتاب تاریخ تحلیلی جامعه‌شناسی دیوانسالاری در ایران نوشته علی‌اکبر فرهنگی به بررسی و تحلیل نقش دیوان‌ها یا نظام اداری، از مهم‌ترین نهادهای اجتماعی می‌پردازد که در شکل‌گیری هر جامعه و دولتی تاثیرگذار است. دیوانسالاری یکی از نهاد‌های مهم در سطح جامعه است که بر سایر نهادهای دولتی و خصوصی موجود تاثیر می‌گذارد و می‌تواند تغییرات بسیاری را ایجاد کند.
هر جامعه و دولتی که به وجود می‌آید، تشکیل دیوان‌ها بخش جدایی‌ناپذیر آنهاست. دیوانسالاری در تمام سطوح زندگی انسان‌ها نفوذ کرده و زندگی افراد را در طول قرن‌ها تحت تاثیر خود قرار داده است. حکومت‌ها و دولت‌ها در طول تاریخ عوض شده‌اند، اما نظام اداری و دیوانسالاری به قوت خود همچنان باقی است.
کتاب تاریخ تحلیلی جامعه‌شناسی دیوانسالاری در ایران دو بخش اصلی دارد؛ در بخش اول به طور کامل ماهیت جامعه را از منظر تاریخی و باستان‌شناسی گرفته تا انقلاب صنعتی و مدرنیسم تحلیل می‌کند و در بخش دوم به بررسی جامعه ایرانی از ابتدای مهاجرت مادها به ایران تا حمله اعراب و ظهور اسلام می‌پردازد.
جملات برگزیده کتاب
– سازگاری یا ناسازگاری محیط جغرافیایی ممکن است سبب کندی یا تندی تکامل اجتماع باشد، ولی هرگز محیط جغرافیایی نمی‌تواند سرنوشت حیات مادی جامعه را معین کند، زیرا تحولات اجتماعی به ‌مراتب سریع‌تر از تکامل جغرافیایی است.
– تحقیق در زبان‌ها، مذاهب، داستان‌ها، افسانه‌ها و اسطوره‌های این مردم بیانگر این نکته است که آنها، لااقل پیش از چهار هزار سال قبل از میلاد مسیح، در جایی یکسان با هم زندگی می‌کرده‌اند و بعد به علت کثرت جمعیت و کمی آذوقه، به ‌تدریج هر یک به جایی رفته‌اند و کم‌کم از هم دور شده‌اند.
– هر جامعه‌ای با توجه به شرایط حاکم بر خود سازوکارهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و تکنولوژیکی‌اش را شکل داده و براساس آنها کل منظومه اجتماعی خود را ساماندهی می‌کند.
– در جامعه‌های کشاورزی ساده دنیای قدیم همانند هر جامعه‌ای، حتی جوامع عصر صنعتی و فراصنعتی، چند شکاف عمده وجود داشت که موجب دشواری‌هایی می‌گردید. این دشواری‌ها خود موجب حرکت جامعه به‌ سویی شده و برای خود راه و روش ویژه‌ای را طلب می‌کرد.
– مفاهیمی چون خوب، بد، زشت، زیبا، سنگین و سبک، نام‌گذاری‌هایی کاملا نسبی‌ هستند. مفهوم تمدن و فرهنگ نیز از این قاعده پیروی می‌کنند. وقتی درباره تمدن در جهان کنونی گفت‌وگو می‌شود، ملت‌های اروپای شمالی و مرکزی و ایالات متحده آمریکا و با اندکی اغماض، در سال‌های اخیر ژاپن، متمدن‌ترین ملت‌ها به شمار می‌آیند.
در بخشی از کتاب تاریخ تحلیلی جامعه‌شناسی دیوانسالاری در ایران می‌خوانیم: «در دوران پیش از دوران صنعتی و استقرار نظام صنعتی، ابتلا به بیماری‌های متعدد یکی از ویژگی‌های عمومی جوامع دامداری کشاورزی بود. ابتلا به بیماری‌هایی چون آبله، وبا، طاعون و تیفوس که کشتارهای وسیعی می‌کردند و هر یک هر چند سال گریبان جوامع را می‌گرفتند، اجتناب‌ناپذیر بود. آنها نه‌تنها باکتری‌ها و ویروس‌ها را نمی‌شناختند و وجود آنها را انکار می‌کردند، بلکه راه‌های رویارویی با آنها را هم نمی‌دانستند. اختراع میکروسکوپ به تدریج بسیاری از مردمان جوامع صنعتی را بیدار کرد و دانستند که ویروس‌ها یا باکتری‌ها هستند که این بیماری‌ها را پدید می‌آورند، نه موجودات شریر ماوراءالطبیعی. آنها به تدریج راه مقابله با بیماری‌ها را یافتند و به تدریج امید به زندگی در این جوامع رشد قابل توجهی یافت و از امید به زندگی متوسط 20 تا 25 سال، به سه برابر یعنی
60 تا 70 سال رسید.
با بهبود وضع اقتصادی مردم در پرتو نظام صنعتی و افزایش تولید حتی در بخش کشاورزی، در وضع تغذیه مردم نیز تحولات چشمگیری حادث شد. گرسنگی‌های حاد و مزمن که اولی حاصل قحطی‌ها و خشکسالی‌ها بود و دومی به ‌علت عدم دسترسی به مواد غذایی در برخی از نقاط زمین روی می‌داد، به نحو چشمگیری تقلیل یافت. این وضع به بهبود وضع تغذیه مردم انجامید و این خود در سلامت و افزایش طول عمر آنها تاثیرگذار شد. در جمع، همه این دگرگونی‌ها منجر به افزایش نسبی جمعیت در جوامع گردید و در ابتدای استقرار نظام صنعتی، به ‌خوبی این در جوامع صنعتی خود را نشان داد، اما به تدریج آنها پی به کنترل و مهار این جمعیت رو به فزونی بردند و راه‌هایی برای ثبات جمعیت خود یافتند. این راه‌ها در نهایت منجر به کاهش نرخ زادوولد و رشد آرام‌تر جمعیت و ایجاد یک تعادل پویا در سیاست‌های جمعیتی جوامع صنعتی شدند.»
کتاب «تاریخ تفکر مدیریت»
مورگن ویتزل در کتاب تاریخ تفکر مدیریت، به تحلیل رویه تکامل مکتب فکری مدیریت از زمان‌های گذشته تاکنون می‌پردازد. مدیریت در میان تمامی علوم، به اندازه زیادی به گذشته خود پشت کرده است. بر اساس گفته‌های این کتاب تقدیر‌شده علم مدیریتی نوین به یک‌باره شکل نگرفته است و علاوه بر محتوای امروزی، گذشته و آینده‌ای دارد که به هم مربوط هستند.
در روند این کتاب چالش‌های معاصری همچون پایداری، فناوری، داده‌ها و مشروعیت، در قالب دیدگاه‌های تاریخی بررسی و از مطالعه‌های موردی جدید استفاده شده است. مورگن ویتزل با تبیین تعامل بین «تکامل عقاید مدیریتی» و «تغییرات جامعه»، به آشنایی شما با محتوای مدیریت کمک می‌کند.
کتاب تاریخ تفکر مدیریت با این ایده شروع می‌شود که مدیریت یکی از عناصر تمدن به شمار می‌آید و شیوه فکر سازندگان تمدن اولیه را در میان رودان (بین‌النهرین)، ایران، مصر، هند، چین، یونان و روم مورد بررسی قرار می‌دهد. سپس به دوره توسعه تجاری پرداخته که از حدود قرن‌های ششم تا هشتم میلادی تا به کنون ادامه یافته است و قبل از پرداختن به اروپای غربی به خاورمیانه می‌پردازد.
با وجود آنکه مدل‌های مدیریتی غالب در هند و چین به ‌کندی تکامل پیدا می‌کردند، ولی عصر روشنگری در اروپا، نظریه‌های پیشین درباره جهان و جامعه را دگرگون کرد. روح پژوهشی موجود در عصر روشنگری باعث توسعه علمی و پژوهشی شد؛ توسعه‌ای که هم در انقلاب صنعتی نقش داشت و هم ایده‌های حاکمیتی و مدیریتی را چند گام به جلو برد.
با گذشت زمان، رشته‌های بیشتری (مدیریت راهبردی، رهبری، مدیریت دانش و الخ) شکل گرفتند که محتوای نظری و ادبیات خود را داشتند. تنش زیادی در میان متخصصان علمی و به اصطلاح رهبر/ مرشد (گرو) وجود داشت. هر چند برخی از آنها از پیشینه تخصصی می‌آمدند، اما گرایش‌شان بیشتر به سمت رویکردهای عمومی‌تر، صحبت مستقیم با مدیران و عرضه راه‌حل‌های عملی مدیریتی بود و نه نظریه‌پردازی صِرف.
تفکر مدیریت با تولید انبوه روبه‌رو شد و باید در شرایط جدید با آن کنار می‌آمد. چگونه می‌توان تولید انبوه را به‌ طور کارآمد مدیریت کرد؟ چگونه می‌توان محصولات انبوه را بازاریابی کرد؟ چگونه باید شرکت‌های بزرگ را به لحاظ مالی تامین کرد؟ تولید انبوه در قالب چالش و واکنش، بخشی از چالش تفکر مدیریت است، نه واکنش به آن. با مورگن ویتزل در پیچ‌وخم‌های رخدادهای تاریخی تفکر مدیریت همراه شوید.
جملات برگزیده کتاب «تاریخ تفکر مدیریت»
– ویتزل دوباره شاهکار کرده و مدیریت روزمره را با در نظر گرفتن دیدگاه‌های متفکران گذشته، زنده کرده است. حالا با مجموعه مدیران، فلاسفه و متفکران تمامی دوران‌ها و مکان‌ها آشنا شده‌ایم. دلیل اینکه این کتاب را به دیگران معرفی می‌کنیم، تحلیل دقیق آن است. او به ماهیت بشری، سازمان‌دهی و درک مفاهیم در میان انسان‌ها اهمیت می‌دهد؛ امری که برای قرن‌ها خط‌قرمز مطالعات بشری بوده است. او به خوبی در چارچوب معیارهای انسانی متعارف می‌اندیشد. (جاناتان گاسلینگ، استاد دانشکده امریتوسِ دانشگاه اکستر انگلستان)
– تاریخچه گفته‌شده در این کتاب کاملا روشن است. کتاب جذاب ویتزل، کسب‌وکار را همواره درباره مردم و سود می‌داند که در طول هزاران سال بدون تغییر باقی مانده است، ولی اصول قدیمی باید با دوران جدید هماهنگ شوند. امروزه وسعت کسب‌وکار بی‌نظیر است، ولی فناوری‌ها و مالی‌ شدن اقتصاد به ‌طور فزاینده‌ای مساله‌ساز شده است. خواننده این کتاب درباره چالش اصلی «بهره‌برداری از ابتکار و مهارت افراد در راستای کسب سود» مطالب زیادی می‌آموزد. (جی. سی اسپندر، استاد پژوهش دانشگاه کوزمینسکی لهستان)
گفتنی است این کتاب با ترسیم چارچوب مدیریت در قالب چالش و واکنش، منبع مناسبی برای دانشجویان و دانشگاهیان جویای پژوهش در حوزه‌های کسب‌وکار و فراتر از آن است، همچنین منبع خوبی در حوزه تاریخچه مدیریت و منبع مکملی در رشته‌های انسان‌شناسی و علوم اجتماعی محسوب می‌شود. مورگن ویتزل نظریه‌پرداز تجارت، مشاور، مدرس و نویسنده کتاب‌های مدیریتی در کانادا متولد شد و لیسانس و کارشناسی ارشد خود را در رشته تاریخ دریافت کرد. او در مرکز مطالعه‌های راهبردی دانشگاه اکستر انگلستان کار می‌کند. ویتزل بیش از بیست کتاب نوشته که «تجارت در چین» و «تاتا: تکامل برند شرکتی» از پرفروش‌ترین‌ آثار او به شمار می‌آیند.
در بخشی از کتاب تاریخ تفکر مدیریت می‌خوانیم: «جنگ جهانی دوم تاثیر گسترده‌ای بر تفکر مدیریت برجا گذاشت.
در آمریکا و بریتانیا، چالش بزرگ برنامه‌ریزی و تخصیص منابع برای فعالیت‌های جنگی، باعث شد تا تصورات پیشین درباره سیستم‌ها، سازمان و کارایی بررسی شود.
روش‌های پژوهش عملیاتی در بریتانیا ابداع شدند و در آمریکا گسترش و توسعه پیدا کردند، سپس به ‌طور کلی از عرصه برنامه‌ریزی و تحلیل نظامی به دنیای کسب‌وکار پس از جنگ منتقل شدند.
یکی از عوامل زیربنایی پیروزی متحدین، نیروی صنعتی استفاده‌شده از سوی آنان برای فعالیت‌های جنگی بود. علم نقش مهمی در پیروزی داشت. علم امکان برنامه‌ریزی و سازماندهی تولید را فراهم و سیستم‌های تاکتیکی و سلاح‌های جدید را عرضه می‌کرد. علوم به شکستن رمزهای دشمن کمک می‌کردند: «رویای بابیج درباره رایانه برنامه‌ریزی‌شدنی، در نهایت در بلچلی پارک تحقق پیدا کرد. علم، مرگبارترین سلاح، یعنی بمب اتم را در اختیار متحدین گذاشت؛ سلاحی که استفاده از آن مقاومت ژاپن را در هم شکست و به جنگ پایان داد.»
با این حال، تردیدی نبود که چالش جدید در قالب اتحاد جماهیر شوروی و چین پدید خواهد آمد. سرمایه‌داری و کمونیست در مقابل یکدیگر قرار گرفتند. این ایده که آمریکا حامی دنیای آزاد بود، به‌ ویژه در خود آمریکا هم قوی‌تر می‌شد. ایدئولوژی بازار آزاد از لودویگ فون میسس، در آمریکا بسیار محبوب بود.میسس در کتاب اقدام انسانی که با آغاز جنگ سرد چاپ شد، از بازارهای آزاد و بدون کنترل و پایان دادن به مقررات دولتی استقبال می‌کند. به گفته او، آزادی مطلق اقتصادی، تنها سیستم اقتصادی است که آزادی را تضمین می‌کند. این امر به ‌نوبه‌ خود به این معناست که کسب‌وکارها، به‌ ویژه کسب‌وکارهای بزرگ، به ‌گونه‌ای مدافعان آزادی هستند.
کتاب «اگزیستانسیالیسم: از تئوری تا عمل»
اگزیستانسیالیسم یکی از اساسی‌ترین جریان‌های فکری است که البته پیدایش آن در غرب معاصر در کنار مارکسیسم ذهن بسیاری از اندیشمندان را به خود مشغول کرده و آنان را بر آن داشته است که تاملاتی عمیق درباره آن داشته باشند. اگر «کی‌یرکگارد» دانمارکی را هم آن‌طور که بعدا خواهد آمد، اولین متفکر معاصر بدانیم که پایه‌های اگزیستانسیالیسم را بنیان نهاد و معاصر با مارکس و مارکسیسم است، رویکرد او و مارکس بیشترین پهنه‌ ‌اندیشه‌های معاصر را به نوعی در‌بر گرفته است. اگزیستانسیالیسم در کاوش‌های خود عمیق‌ترین زوایای پنهان آدمی را می‌کاود و به حرکت در‌می‌آورد.
با مطالعه و ورود به مقوله‌های اساسی آن اضطرابی وصف‌ناشدنی و هیجانی شدید به آدمی دست می‌دهد. به قول علی شریعتی، اگزیستانسیالیسم «وجود» را به حرکت در‌می‌آورد و مسائل اگزیستانسیالیسم به قدری وسیع و درهم‌پیچیده است که از یک طرف در فلسفه و ریاضیات و از سوی دیگر از عرفان و مذهب سر در می‌آورد. در این مقال از شعر نیز نمی‌گذرد و خود را در شعر و نمایشنامه‌های تفکر‌برانگیز متجلی می‌کند. همه‌ اینها موجب می‌شود که از اگزیستانسیالیسم جریانی عمیق فکری و ایدئولوژیک رقم بخورد و آن را در صدر بیشتر فلسفه‌های قرن بیستم میلادی قرار دهد.
«اگزیستانسیالیسم از تئوری تا عمل» نوشته علی‌اکبر فرهنگی (8-1321)، استاد ایرانی رشته ارتباطات است.