انتشارات دیرپای علمی و فرهنگی از ادغام دو مؤسسۀ انتشاراتی پیشگام و سرآمد نشر در ایران به نامهای «بنگاه ترجمه و نشر کتاب» و «مؤسسه انتشارات فرانکلین» پدید آمده است. مؤسسه خصوصی «بنگاه ترجمه و نشر کتاب» در سال 1332 تأسیس شد و با مدیرعاملی بزرگانی همچون احسان یارشاطر و معاونت شخصیتهایی مثل عبدالحسین زرینکوب و ایرج افشار ادامۀ حیات داد. از گونۀ آثار ماندگار بنگاه ترجمه و نشر کتاب مجموعهای با نام «میراث ایران» بود که آثار معروف ادب فارسی را به زبانهای دیگر ترجمه میکرد. دیگر اثر شناخته شدۀ بنگاه ترجمه و نشر، انتشار دایرهالمعارفی با نام دانشنامۀ ایران و اسلام بود که تا سال 1360 تعداد 10 جلد از آن منتشر شد. ترجمۀ تاریخ طبری و نیز شروع انتشار دانشنامۀ ایرانیکا به پیشنهاد احسان یارشاطر از دیگر آثار ماندگار بنگاه چاپ و نشر است.
مؤسسه فرانکلین ایران نیز در سال 1333 به مدیریت همایون صنعتیزاده بنیان نهاده شد. فرانکلین ایران که شعبهای از مؤسسه فرانکلین بینالمللی بود، پس از مدتی با توسعۀ کارهای خود از شعبۀ مرکزی در نیویورک استقلال مالی و کاری پیدا کرد. شیوهٔ کار این نهاد فرهنگی به ابتکار صنعتیزاده این بود که پس از قرارداد با ناشر، کلیۀ امور مربوط به چاپ از ترجمه و ویرایش گرفته تا تصحیح و غلطگیری و هزینۀ تبلیغات و حتی پرداختِ اجرت نقاشی پشت جلد را برای ناشر انجام میداد. کار تا آنجا پیش رفت که مؤسسه فرانکلین علاوه بر مسئولیت چاپ کتابهای درسی کشور، در سال 1337 کتابهای درسی کشور افغانستان را هم منتشر میکرد. پایهگذاری ویرایش، ارزیابی و نظارت بر ترجمهها، احداث کارخانۀ کاغذ پارس برای رفع مشکل تأمین کاغذ، بنیانگذاری سازمان کتابهای جیبی، تهیۀ پانصد کتابخانه برای مدارس دولتی، بنیانگذاری مؤسسۀ دفتر لغت فارسی به سرپرستی دکتر مینوی و زرینکوب، کمک به ایجاد کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، تهیۀ طرح مبارزه با بیسوادی برای بزرگسالان، ساخت مرکز تکنولوژی آموزشی برای تهیۀ فیلم و کمک به پاگرفتن کتابخانۀ دانشگاه صنعتی شریف از گونه شواهد این توسعه، پیشگامی و خیرگستری فرانکلین بود. مؤسسه فرانکلین در این مدت از سال 1332 تا 1356 نزدیک به 2000 عنوان کتاب چاپ کرد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی بنگاه ترجمه و نشر کتاب در اواخر سال 1360 به شرکت انتشارت علمی و فرهنگی تبدیل شد. مؤسسه فرانکلین نیز که در سال 1356 «سازمان آموزشی نومرز» نام گرفته بود، ابتدا به «شرکت انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی» تغییر نام داد و سپس در سال 1372 در شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ادغام شد. انتشارات علمی و فرهنگی که در آن زمان دیگر به نهاد نشری پُخته و آزموده تبدیل شده بود، از سال 1380 تصمیم گرفت با هدف توسعه و گسترش فعالیتهای اجرایی سه شرکت مجزا و وابسته را به نامهای «شرکت چاپ و نشر کتبیه»، «شرکت بازرگانی کتاب گستر» و «شرکت فرهنگفیلم تهران» در زیرمجموعه خود تعریف کند. این شرکتها هنوز نیز پابرجایند.
شرکت چاپ و نشر کتیبه در فضایی به وسعت 10 هزار متر مربع، شامل 3 هزار متر مربع سالن تولید، 3 هزار مترمربع فضای انبار مواد اولیه و محصول و همچنین حدود 600 متر مربع ساختمان اداری با استقرار واحدهای تخصصی شرکت در سه بخش پیش از چاپ، چاپ و پس از چاپ و با دارا بودن خط کامل تولید کتاب و نشریات اعم از چسب گرم، جلد سخت و مفتول، توانسته است که تمامی نیازهای چاپی انتشارات را برحسب سفارشات دریافتی برآورده کند.
شرکت فرهنگفیلم تهران نیز با سابقهای بلند، در زمینههای مختلف تولید آثار و برنامههای مختلف رادیویی و تلویزیونی فعالیت میکند؛ این شرکت به پشتوانۀ توان تخصصی و کادر فنی و هنری کارآزموده و خلاقش استانداردهای کامل مرکزی تلویزیونی را داراست؛ طراحی، پیشتولید و تولید انواع محتواهای دیداری و شنیداری در قالب برنامههای تخصصی، وبینارها، طراحی پوستر و برندینگ، موشنگرافیک، محتوای شبکههای اجتماعی، تیزرهای تبلیغاتی ، بستههای فرهنگی و برگزاری انواع جشنوارههای تخصصی از جمله تواناییهای بالفعل فرهنگفیلم تهران است.
شرکت بازرگانی کتابگستر هم با هدف تکمیل زنجیرۀ تولید و عرضۀ خدمات و محصولات فرهنگی راهاندازی
شده است و به صورت مستقل در زمینۀ مدیریت فروشگاههای زیرمجموعه، تأمین محصولات فرهنگی، توزیع
کتاب به سراسر کشور و همکاری با سایر تأمینکنندگان فعالیت میکند. به مدیریت این شرکت سه فروشگاه بزرگ عرضۀ مستقیم کتابِ انتشارات علمی و فرهنگی در سطح شهر تهران با عنوان فروشگاه خیابان انقلاب، فروشگاه خیابان کریمخان و فروشگاه گلفام در خیابان آفریقا فعالیت میکنند.
شایستۀ ذکر است که در سالیان گذشته هم انتشارات با ایجاد تارنمای فروش اینترنتی انتشارات امکان دسترسی مستقیم مخاطبان سراسر کشور به کتابهای خود را فراهم کرده است.
بخش بزرگی از مهمترین کتابها و مجموعههای ماندگار تاریخ نشر ایران در چندین دهۀ گذشته از نمونه کارهای انتشارات علمی و فرهنگی است. کارستانی چون تدوین دایرﺓ المعارف فارسی به همت بزرگانی چون غلامحسین مصاحب، محمد معین و دیگران، ترجمۀ تاریخ تمدن ویل دورانت با ترجمۀ افرادی همچون احمد آرام، فتح الله مجتبایی، ابوالقاسم پاینده، صفدر تقیزاده، فریدون بدرهای و...، فراهم آوردن فهرست مقالات فارسی به دست توانای ایرج افشار، کتاب راهنمای آماده سازی کتاب به نویسندگی میرشمس الدین ادیب سلطانی، از صبا تا نیمای یحیی آرینپور، گزیدۀ سخن پارسی به کوشش شخصیتهایی ناموری همچون عبدالحمید آیتی و محمدرضا شفیعی کدکنی، تاریخ فلسفۀ کاپلستون ابراهیم دادجو و غلامرضا اعوانی، تاریخ سینمای نجف دریابندری، مقدمۀ ابن خلدون با ترجمۀ محمد پروین گنابادی، نهج البلاغه و تاریخ تحلیلی اسلام جعفر شهیدی، مرصادالعباد به اهتمام محمد امین ریاحی، منطق الطیر به اهتمام سید صادق گوهرین، مجموعۀ سیری در هنر ایران و ... در سالهای دورتر و سفرنامۀ ناصرخسر، کتابِ کتاب امروز، آشنایی با هنر، روضه الشهداء، هنر چین از 1980، کشاورزی ایران در دورۀ قاجار، از ریشه تا امروز، کاوش در ایران، بازچاپ تخت جمشید و احیای مجلۀ کتاب امروز در ماهها و سالهای اخیر و نهادینهسازی کار ویرایش کتاب از سوی بزرگانی چون سیروس پرهام و احمد سمیعی گیلانی از این گونه و حاصل فعالیت پُرفروغ انتشارات علمی و فرهنگی و دو مؤسسۀ مادر آن در شصت و شش سال گذشته است. نیز حضور و همکاری شخصیتها و مؤلفان بزرگی همچون ابوالحسن نجفی، اسماعیل سعادت، نجف دریابندری، کریم امامی، هرمز همایون پور، و حسن مرندی، هرمز وحید، عباس زریاب خویی، عبدالحسین زرین کوب، شمس الملوک مصاحب، جلال آل احمد، سیدجعفر شهیدی، محمد قاضی، قیصر امین پور، محمدرضا شفیعی کدکنی، حسین معصومی همدانی، رضا داوری اردکانی، غلامعلی حداد عادل، غلامرضا اعوانی، و بهاءالدین خرمشاهی در شمار یاران علمی و فرهنگی مایۀ افتخار حیات شصت و شش سالۀ آن است. گفتنی است که انتشارات علمی و فرهنگی در طی این سالها موفق به چاپ نزدیک به 5000 عنوان و بیش از 7000 جلد کتاب شده است.
باید افزود که فرهنگآفرینی علمی و فرهنگی محدود به کتابهای بزرگسال نبوده است. نیای این انتشارات، یعنی انتشارات فرانکلین، در اواخر دهۀ سی شمسی با انتشار نوآورانۀ کتابهای کودک خود با شمایلی تازه و جذاب، پیشگام انتشار کتابهای مدرن کودک در ایران بوده است؛ کتابهایی که وقتی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان آنان را در اوایل دهۀ چهل از فرانکلین خریداری کرد، زمینهساز و پایهگذار تألیف کتابهای کودک کانون در ایران شدند؛ کتابهایی که به پشتوانۀ آن پیشگامی، امروزه با نام پرندۀ آبی ادامهدهندۀ همان نوآوری و خوشنامیاند و همواره در فهرست محبوبترین کتابهای کودک در ایران قرار میگیرند .